BESTE KOREOGRAFIA ETA MUGIMENDU ERRITMIKO BATZUK

Euskal dantzaren aberastasunak aurretik sortutako edozein egituraketa birpentsatzera behartzen gaitu. Edozein formulak ez du balio. Beraz, gutxi gora behera dantza bakoitza atal jakin batean sartu ondoren, aurrekoetatik kanpo geratzen diren dantza batzuk ikusiko ditugu, sorta anitza zirriborratuz.

> PROZESIO ETA ESKE-DANTZAK

Azpiatal hau prozesio-dantzekin hasiko dugu. Dantza horien oinarria erlijiosoa eta ibiltaria da, baina ez bakarra: Otsagabiako Paseo, Oñatiko San Migel Dantza, Eltziegoko edo Guardiako Pasacalles, Ekorako Danza de la Virgen de Bercijana, Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hainbat herritako Besta Berri (Korpus eguna eta oktaba), Tolosako San Juan Zortzikoa… Lizarrako jaietan, Lanestosan La danza.

Danzantes de Nuestra Señora de Muskilda (Otsagabia, 1988/09/08) Paseo 
Sig.: IKE01-045-02_09

Besta berria (Heleta, 1991/06/02)
Sig.: IKE01-057_02_3

Udaberri D. T. (Tolosa, 1994/06/24) San Juan Zortzikoa
Sig.: IKE01-077_08

Lehen esan bezala, izaera erlijioso-zibileko prozesioetan elementu plastiko eta erritual gisa balio duten dantza batzuk etxe eta baserrietako kalejira eta postulazio tradizionalen parte ere badira, Lanestosan, Otsagabian edo Lesakan gertatzen den bezala.

Beste batzuk, zalantzarik gabe, Inauterietan eta Kabalkada, Tobera mustrak edo Karrosak bezalako desfileetan egiten direnak: Martxa, Bolant Iantza eta Antrexantak Luzaiden, “Bolant egun”ean eta Donibane Garazi, Donapaleu eta antzeko herri baxenabartarretan. Era berean, Kaskarot Martxa eta Maska Dantza Lapurdiko herrietan, Erregiñe ta saratsa Baztanen eta beste herri batzuetara ere esportatu den Donostiako Iñude eta artzaiak.

Herriko gazteak (Luzaide, 1996) Martxa
Sig.: AND01-336_01

> DANTZAK ETA MUGIMENDUAK KONPASEAN

Protagonisten edo soinean daramatzaten objektuen mugimendu erritmikoak lotzen dituen kategoriei dagokienez, lehenik eta behin, zapiak (Otsagabian Pañuelo Danza), sagarrak (Baztango Sagar Dantza, bailara bereko aldaerekin eta emakumeen bertsioarekin), udareak (Iantza luzea) eta arrain-saskiak (Kaskarot) bereizten ditugu. Jatorri zalantzagarria eta, beharbada, egiletza duena izan arren, azken dantza hori, beste batzuk bezala, azken 40 urte hauetan dantza-talde askoren elementu koreografiko bihurtu da, eta, eredu gisa, urtez urte errepikatzen da Debako edo Bermeoko herriko jaietan, besteak beste.

Danzantes de Nuestra Señora de Muskilda (Otsagabia, 199?) Pañuelo Danza
Sig.: AND01-196_06

Hala eta guztiz ere, bandera dantzek ematen diote emozio-puntua, koreografia errepertorioaren hasierari, ekitaldi erlijioso bati edo ospakizun bati. Ohikoak dira Durangaldeko herriko jaietan dantzari dantzan. Guardiako “kulunkatzea” (revoloteo de la bandera), katxiren zilipurdia (revolcón del cachi) Oionen eta beste herri batzuetan bezala: Eltziego, Erronkari, Beasain edo Portugaleten. Korpus egunean Bera, Doneztebe eta Lesakan. Azken horretan sanferminetan ere bai.

Festividad de San Juan (Laguardia) revoloteo de la bandera
Sig.: ADB01-010-01_04

Aurtzaka D. T. (Beasain) Bandera kulunkatzea eta segizioa
Sig.: AUR01-005-01_08

San Vicente eta San Anastasio Jaiak (Oion, 1983) revolcón del cachi 
Sig.: ADB001-015-04

> “JOKO-DANTZAK”

Garai batean gazteriarentzat dibertitzeko modurik atsegingarrienetako bat “joko-dantzak” izan ziren, une bateko berezkotasunean eta informaltasunean gordeak. Esanahi eta exekuzio desberdinekoak dira, gehienak kolektiboak dira eta euskal geografian sakabanatuta daude. Baztango jostaketa dantzek (Isats Dantza, Zartai Dantza, Esku Dantza edo Bizkar Dantza edo Katadera Dantza, besteak beste) Nafarroako hainbat lekutatik (Alki Dantza edo Silla Dantza, Auritzeko Gerriko Dantza, Ablitaseko Danza del Plego, etab.) kontserbatu, ahaztu edo berreskuratutako beste batzuekin dute paralelismoa.

Trebetasun koreografikoaren eta mugimendu bizien artean, Zuberoako Aitzindariak osatzen dituzten pertsonaiak datoz Godalet Dantzan, ardoz betetako basoaren inguruan jauziak eginez. Gauza bera gertatzen da Zuberoako Makila Dantzarekin edo antzeko Txakolinarekin (banakako dantzen barruan), Andoaingo Azeri Dantzarekin San Juan jaietan edo Adunakoarekin Igokundean eta Hernaniko Maskuri (Axeri) Dantzan Inauterietan, eta San Juan jaietan.

Lizar Makil D. T. (Andoain, 1993/06/24) Azeri Dantza (Orratzarena)
Sig.: IKE01-073_06

Ondoren, musika joko bilakatu diren ofizioetara joko dugu, Zuberoako Maskaradetan aurkituko ditugu (xorrotxak, kauterak, kerestuak) joko hauek, Lapurdiko jaietan eta Inauterietan (Zapatain Dantza eta Bizar Dantza) eta Villabuena-Eskuernagako herriko jaietan (Los oficios).

Euskal tradizioan, beste tradizio batzuetan bezala, kanpoko elementuak sartzea, historikoki, berezkoarekin edo aurretik zegoenarekin haustea izan da. Gerra giroko antzezpenetan gertatzen da hori; hala nola, Antzuolako “Mairuaren Alardean”, Zuberoako Maskaradetako bando beltzeko pertsonaietako batzuek bearnesez hitz egiten dutenetan. Legendaren barruko alternatiba sinbolikoetan, ikertzaileen arabera, gaizkile, lapur eta iheslariei buruzko istorio eta zurrumurruei egiten diete erreferentzia: Durangaldeko Domingillue eta Txontxongilloa, Lantzeko “Miel Otxin”, Torralbako “Juan Lobo”, Goizuetako Inauterietako pertsonaia beltzituak, Lapurdiko kaskarotak, etab. Ideia horretatik, ustez kanpotarretik eta baztertutik jaiotzen da pantomima eta teatroa; ez dira libratzen hortik zuberotar buhame migratzaileak, beraien arteko txantxa eta zurezko ezpata-talkekin Maskaradetako antzezpenean; edo sorgin-munduan sartuz, mimika eta eszenifikazioarekin, Oriako Sorgin Dantza, historikoki Antzuolan edo Mutrikun ere antzeztua.

Oinak Arin (Beskoitze, 2003) Zapatain Dantza
Sig.: OIN01-033-01_14

Eskiulako gazteen Maskaradak (Barkoxe, 1985) kauterak (dantza eta lanbidea)
Sig.: IKE01-028_013

> BESTE ELEMENTU BATZUK

Jauzi txiki bat egingo dugu kantu, doinu edo soinuen konpasean mugimendu erritmikoak dituzten beste elementu multzo txiki bat aipatzeko: Gorularia (Durango eta Iurreta), goruekin diharduten iruleen estanpa gisa, eta gizonak mailuekin zereala jotzen; Urdiaingo San Juan(en) kantaita, antzinako melodia baten konpasean neskak elkarri eskuak emanda mugitzen dira solstizioko suaren inguruan; Ituren eta Zubietako joaldunak Inauterietan zehar egindako ibilbide zaratatsu eta konpasatuekin.

Aparteko aipamena egingo diegu erraldoien dantzei: Kalejira, Baltsa, etab. Herri kopurua nabarmen handitu da azken urteotan. Garai bateko desfilea, grazia gehiagorekin edo txikiagoarekin eta, batzuetan musikaren laguntzarekin, orain gaiteroen banda ugariko eta era guztietako melodiak jotzen dituzten ibilbide bihurtu da.

San Fermín jaiak (Iruñea, 2001/07/14) erraldoien eta kilikien dantzak
Sig.: DUG01-016_03

Inauteriak (Hernani, 1994/02/12) Maskuri Dantza
Sig.: IKE01-084_02

Koreografia baten erritmoa markatzea baino giroaren lagungarri  diren doinuak, protagonisten mugimenduan zuzenean esku hartzen ez dutenak, hala nola: Koartango edo Ablitaseko giza gazteluak; Hernaniko Maskuri (Axeri) Dantzako puxikekin etengabe jotzea; edo zaldien galapa eta trosta Markinan zintzilikatutako antzarei lepoa mozten saiatzeko.