DANTZAK TRESNEKIN
Urtean zehar, jaiak bata bestearen atzetik ospatzen dira eta, horiekin batera, dantza emanaldiak. Kasu askotan, izaera tradizionalekoak eta/edo erritualekoak izaten dira dantzak, normalean naturari edo urteko sasoi edo urtaro jakin bati lotu gabeak.
Horrela, zikloak osatzen dituzten dantzak daude, eta horietan ezpatak, makilak, brokelak, arkuak eta abar erabiltzen dira. Elementu horiek dantzaren osagarri gisa ibili ohi dira edo dantzariek objektu horiek erabiltzen dituzte elkar kolpatu edo talka egiteko. Gehienetan bi lerro paralelotan aurkeztutako formazioak osatzen dira. Dantzarien ohiko kopurua zortzikoa izan ohi da, batzuetan kapitaina gehituz horiei.
> EZPATAK LUZEAK ETA LABURRAK
Bere hedapen geografikoagatik, bai Euskal Herrian bertan, bai kanpoan, duela mende bat baino lehenagotik egiten denez, ezpata dantza edo dantzari dantza da ziklo ezagunenetako bat, Durangaldeko (B) hainbat herritako jaietan ikus dezakeguna. Jatorrizkotzat jotzen direnak: Abadiñon San Trokaz jaietan; Berrizen Santa Isabel eta San Pedro jaietan; Garain Santiago eta Santa Ana jaietan; Iurretan sanmigeletan eta Arrosarioko Ama Birjinaren jaian; Izurtzan Iraileko Ama Birjinaren egunean edo Mañarian Igokundearen egunean, besteak beste.
Ziklo horren barruan, ezpatak zuzenean edo zeharka erabiltzen dituzten dantza batzuk daude: Zortzinangoa, Ezpata Joko txikiak, Ezpata Joko nagusiak eta Txontxongiloa, eta Gernikako arbola Garain.
San Lorenzo D. T. (Berriz, 1998/07/05) Txontxongiloa
Sig.: AND01-361_10
Ezpata luzeak eta ezpata txikiak bakarrik erabiltzen dituzten formazioek herri askoren historian dituzte sustraiak. Buruzagi edo kapitain batek zuzentzen ditu, eta, batzuetan, “parrilla” edo “arrosa” izenarekin ezagutzen den ezpata gurutzatuen gainean altxatzen dute. Segizioaren bukaeran azkendariak daude, besoak melodiaren konpasean mugitzen dituzten maisuak, ezpata txikiekin hainbat urrats eta apaindura eginez.
Historikoki ezagunak eta berriak direnen artean, honako hauek azpimarra ditzakegu: Zumarragan Antioko Ezpata Dantza, Santa Isabel egunean; Legazpin Santikutz egunez; Xemeinen Sanmigeletan; Donostian Korpus egunean; Loinazen (Beasain) maiatzean; Elgoibarren San Bartolome festetan; edo Begoñan (Bilbo), abuztuaren 15ean.
Irrintzi D. T. (Zumarraga, 1976/07/02) Antioko Ezpata Dantza
Sig.: IKE01-018-02_02
Goizaldi D. T. (Donostia) Ezpata Dantza
Sig.: IKE01-090_03
Aurtzaka D. T. (Beasain / Loinatz, 2010/05/17) Ezpata Dantza
Sig.: AUR01-023-01_03
Herriko dantzariak (Lesaka, 1997/07/07) Makil gurutze
Sig.: AND01-347-02_03
Gure Kai D. T. (Deba, 1986/08/16) San Roke Dantza
Sig.: IKE01-019-01_01
Ez dago soberan gaineratzea makilak edo bastoi luzeak erabiltzen dituzten hainbat koreografia daudela eta, jatorrian, ezpatak erabiltzen ziren dantzak izan zirela edo izan zitezkeela. Adibide esanguratsuenak Lesakakoak (Makil gurutze) sanferminetan, Debakoak San Roke egunean edo Lakuntzakoak (Alkate Dantza) sansebastianetan eta Korpus egunean, eta, tresna eta motibo ezberdinekin bada ere: Pordon Dantza alabardekin Tolosan San Juan egunez eta Bordon Dantza Beran San Esteban jaiak ospatzeko.
> MAKILAK, BROKELAK ETA ZAHAGIAK
Makil txikien erabilera, herrialdean zehar hedatutako dantza multzo batzuetan oso ohikoa da. Esate baterako, Berako makil dantzak, urtero San Esteban egunean egiten direnak (abuztuak 3), Muskildako Ama Birjinaren jaietan Otsagabian egiten diren Cachucha, Modorro eta beste batzuk (irailak 7 eta 8), sanroketan Pipaonen egiten diren El herrero eta La danza de palos… edo Villabuena-Eskuernagakoak (El culo, Rompecejas, Te vi…), azken urteotan Gasteizko Adurtza D. T.-k kontserbatu eta gauzatu dituenak San Torkuato eta San Andres jaietan.
Gure Txokoa D. T. (Bera, 1997/08/03) Hirugarren Makil Dantza (Hiru txito)
Sig.: AND01-056_07
Makil txikien erabilera hori ohikoagoa da neguan, batez ere Inauteritako larunbatean eta igandean, Gipuzkoan eta Lapurdin: Abaltzisketa, Amezketa, Basusarri, Beskoitze, Hazparne, Itsasu edo Uztaritzen. Lapurtarren kasuan baita Kabalkadetan ere eta Lizartzan, bertako Inauteri dantzen zikloan.
Oinak Arin D. T. (Beskoitze, 1990/02/11) Makil ttiki
Sig.: IKE01-050_02
Txantxok (Abaltzisketa, 1989/02/05) Makil Dantza
Sig.: GKD01-001-02_03
Tamaina txikiko makilak, beste dantza ziklo batzuetan ere sartzen dira, hala nola Gipuzkoako brokel dantzan (Makil txikiak), Oñatiko Korpus dantza batzuen amaieretan eta Nafarroako Erriberako Dance edo Paloteado emanaldi antzeztuetan: Ablitas, Cortes, Fustiñana, Murchante, Tutera, etab.
Eta makilekin talka egiteko bidetik irten gabe handiagoekin (Makil handiak), J. I. Iztuetak transmititutako tradiziotik jasotako dantza multzoan (Makil txiki, Makil handi eta arkuak) sartzen gara, Añorga, Donostia, Andoain eta Antzuolan bezala, azken horretan, “Mairuaren Alardea” deituriko ospakizunean.
Makilak, orain brokelak gehituta, hala nola, Lizartzan Inauterietan eta San Fausto jaietan Durangon, Platillu soinua izena hartzen du Durangon. Edo Brokel Dantza, Gipuzkoan dantza ziklo osoari izena ematen diona.
Argia D. T. (Donostia) Brokel dantza
Sig.: DAN01-042_05
Herriko dantzariak (Lizartza, 1985/09/09) Brokel Dantza
Sig.: IKE-002-01_12
Gure Kai D. T. (Deba, 1986/08/19) Jorrai Dantza
Sig.: GKD01-028-03_15
Kresala D. T. (Ondarroa, 1997/07/19) Saliña-saliña
Sig.: KEZ01-030_06
Makilek eta jorraiek, taldeko kide batek edo gehiagok bizkar gainean daramatzaten zahagiak edo ardo-larru hutsak edo beteak zakarki jotzeko ere balio dute. Jorrai Dantza, Zahagi Dantza edo Saku Dantza izenekin ezagutzen dira Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan: Arano, Bera, Deba, Donostia, Goizueta, Markina, Oikia, Ondarroa, Mutriku, etab.
> ARKUAK ETA ZUMEAK
Erabilitako beste tresna batzuk uztaiak eta zumeak dira. Lehenengoei dagokienez, Arku Dantza hainbat bertsiotan gorde da: Durangon eta Iurretan Gorularietan, San Fausto eta Arrosarioko Andre Mariaren jaietan; Antzuolan eta Oñatin, “Mairuaren Alardearen” eta Korpus festen ospakizun zikloen barruan. Bertsio txikiak eta handiak, lehen ere aipatutako Gipuzkoako brokel dantzan; Erriberako Nafarroako Dancean; Guardian, San Juan jaietan; eta Arku dantza edo Uztai dantza gisa berrizendatutakoa, hau da, Lanestosako La danza. Zumeak erabiltzen dira bertan, eta, urtero, abuztuaren 5ean egiten da, Elurretako Andre Mariaren egunean.
Oñatz D. T. (Oñati, 2002/06/02) Arku Dantza
Sig.: AND01-399_06
Argia D. T. (Donostia) Uztai handiak
Sig.: DAN01-042_03
> ZINTA DANTZAK
Batzuetan beharrezkoa da tresna batzuk eusten dituen pertsona baten edo gehiagoren parte hartzea. Masta batetik zintzilik dauden koloretako zintak erabiltzen diren dantzez ari gara, non dantzari bakoitzak zinta bat heltzen duen, melodiaren konpasean, zuhaitz sinbolikoaren inguruan txirikordatzeko lehen partan eta askatzeko bigarrenean. Gaur egungo berezitasunen artean, estetikotik harago doazen berezitasunak ditugu, sinbolikoan barneratzen direnak, hala nola, makilaren puntan ezarritako panpina edo Domingillue (Durango eta Iurreta), uso baten askatzea (Antzuola), Nafarroako Erriberan Trenzadoan loratutako gailurra (sinplea eta bikoitza), Pipaongo Danza del árbol, edo dantzariek pertxero moduko batean zintak aldi berean ipintzea (El árbol) Eltziegon.
Asociación danzas de Laguardia-Biasteri Katximorro (Guardia 08/29) Danza de cintas eta Jota
Sig.: ADB01-010-01_06
Mikel Deuna D. T. (Iurreta, 1987/10) Domingillue
Sig.: JOS01-010-03_13