DANTZA ZIRKULARRAK

Oinarri nagusia bat-bateko partaidetza duten dantzak zirkularra euskal geografiaren zati handi batean hedatuena izan zen. Ziurrenik, XIX. mendearen erdialdearen eta XX. mendearen artean izan du punturik gorena.

Zirkular terminoak ez du koreografia-elementua deskribatzen duen forman edo irudian bakarrik eragiten, baita norabidean ere, ezkerrerantz, erlojuaren aurkako norabidean dantzatu ohi dira.

Garai batean, hiri, herri eta auzoetako bizilagunak elkartzen ziren igandeko eta jaiegunetako dantzaldian, baita hainbat lekutatik iritsitako erromesak ere. Horrela, lanaldia eteten zen, eta aisialdia, ordu gutxi batzuetan bazen ere, nagusitzen zen: dantzak, zentzu espazialean, gazte eta helduek hain gogoko zuten erromeriaren zati hori hartzen zuen, eta haiek ezin zioten tentazioari eutsi. Zenbait garaitan klandestinitatera ere iritsi ziren, Garizuma bezalako aldietan eta “bikoteak elkarri helduta” egiten diren dantzen kasuan, adibidez.

> PARTE HARTZEKO IREKIAK

Dantzen artean badira tokian tokiko tradizioetara eta bertako herritarren sentimendura oso lotuta daudenak, eta bestalde, badira garai historiko zehatz batean eta tokiko tradizioekin lotura nabarmenik gabekoak direnak.

Lehenengoen artean, Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Luzaideko dantza jauziak Inauteri, Kabalkada, Besta Berri, Libertimendu eta, jakina, herriko jaietan. Garrantzitsua iruditzen zaigu, hala ere, exekuzioaren zati handi bat aspalditik dantza taldeen esku geratu dela zehaztea.

”Bolant eguna” (Luzaide, 1995/04/16) Zazpi jauzi
Sig.: IDB01-016_11

Kabalkadak (Aiziritze, 1989/02/12) Ostalerrak
Sig.: PAT01-004-02_12

Maskaradak (Urdiñarbe, 1991/01/13) Aitzina pika
Sig.: IKE01-054_14

Urdiñarbeko gazteen Maskaradak (Altzürükü, 1982) Moneinak
Sig.: DAN01-089_03

Beste talde bat zuberotar estiloko dantza-jauziek osatzen dute, tokiko jaietan eta Maskaradetan lurralde barruan egiten diren antzezpenetan: Mutxikoak, Moneinak, Aitzina pika… eta zirkularra ez izan arren, baina antrexatekin kargatua, Pastoraletako Satan Dantzaren une azkarra.

Azkenik, eta genero honen barruan, herriko jaietan (Arizkun, Elbete, Elizondo, Erratzu, etab.) egiten diren Baztan ibarreko mutil dantzak eta Nafarroako ipar-mendebaldeko beste dantza zirkular batzuk biltzen ditugu, Lantzeko Zortzikoa Inauterietan, adibidez.

Dantzariak (Elizondo, 1988) Billantzikoa eta Hiru puntukoa
Sig.: IKE01-036_03

Dantzariak (Elizondo, 1988) Zortzikoa
Sig.: IKE01-036_06

Aurreko azpiatalean aipatutako dantzen antzera, folklore taldeek dantza gehienak taularatzen dituzte: Jota, Fandangoa, Orripekoa, Puerros, Porrusalda, Porruak, edo Arin-arina. Erromerietan duen erabilerak markatutako bat-batekotasunak behera egin du denborak aurrera egin ahala, boladan dauden musika-tresnen edo moda nagusien arabera.

Andra Mari D. T. (Galdakao, 2001/10/06) Arin-arina
Sig.: AND01-070_07

Dantza mota honetako bat-batekotasunean figura nagusi gisa zirkulua edo korroa nagusitzen da. Batzuetan osatugabea eta parte-hartzaileen kopuru mugagabearekin, bikotea beste zenbait bikoterekin edo beste interakzio aukera batzuetara zabaltzen du.

Plazan, belardian edo auzunean, pandero sinple baten doinuan edo beste edozein instrumenturen (txistua, dultzaina, akordeoia, alboka…) soinuei esker, adin desberdinetako pertsonak harremanetan jar zitezkeen “dantza soltea”ren bidez edo garai batzuetan debekatuta zegoen “dantza lotua”ren bidez.

XX. mendea igaro ahala, dantza-taldeak izan dira, neurri batean eta pixkanaka, beren errepertorioetan dantza-mota hori sartu dutenak; bai gizarte-ordenaren barruan mistoak zirelako, baita talde-mailako interes partikularragatik: Jotak eta Fandango partikularrak Otsagabian, Tuteran (Jota vieja), Zangozan, Lesakan, Añanan (El pingajo)…

Oinak Arin D. T. (Beskoitze, 1990/02/11) Fandangoa…
Sig.: IKE01-050_12

Eta kanpoko erritmo eta melodiez ari bagara, elementu koreografikoen nahastea sartzen joan da berezitasuna bilatuz. kontradantzak, polkak, mazurkak eta pasodobleak, fox-trota edo schottisch-a, besteak beste.

Dantza-taldeen ondare ez diren arren, gaur egun horiek dira dantzaren mantentzaile nagusiak, plazako dantzen parte direnak alde batera utzi gabe.

”Bolant eguna” (Luzaide, 1996) Laugarren Kontraiantza -Xilo-xilo
Sig.: AND01-336_19

> ITXIAK PARTE-HARTZAILEEN KOPURUARI DAGOKIONEZ

Esan liteke tipologia honetan zailtasun gehigarri bat dagoela elementua sailkatzeko orduan. Alde batetik, egiturak originaltasun kulturala, berezitasun geografikoa eta erritualtasuna markatzen ditu; bestetik, protokoloa, sexuen arteko harremana eta dantzaldiak. Dantza horiek arroztzat jo izan dira, baina garai jakin batzuetan asko zabaldu dira, moda nagusiak direla eta.

Dantza soltearekin batera, espazio publiko edo pribatu baten inguruan, sokan edo bikoteka egituratuta plazaratzen diren dantzak izan dira euskal panoraman gehien erabili eta hedatu direnak.

Dantza mota hau era askotara bana daiteke. Hemen modu sinple batean egingo dugu, sokazko figuratik hasita; hau da, dantzaren une askotan taldekide guztiak eskuetatik edo zapien bidez lotuta daude.

Aurreskuaren ibilbide historiko luzeak eta hedadurak parte-hartzeari dagokionez aldaera desberdinak sortzeko aukera eman du. Horrela, formula bat adin-kategoriaren araberako banaketa da. Umeenak izaten dira, esaterako, Ordizian Santa Ana jaietan, Hernanin San Juan egunean edo Beasainen maiatzean. Gazteak, helduak, ezkongabeak, bikoteak, ezkonduak eta abar ere baditugu Itziarren, Berastegin, Beasainen eta abar.

San Martin jaiak (Beasain /Loinatz/, 1994/05/17) Helduen Aurreskua
Sig.: AUR01-004_02

Talderik handiena gazteen Aurreskuek osatzen dute, batez ere mutilek eta gizonek zuzenduak, filmazio digitalizatuekin bat egiten dutenak denboran zehar.

Izendapenak aldatu egiten dira eremuaren, eskualdearen eta, are, herriaren, une historikoaren eta adin-kategoriaren arabera: Aurreskua Bizkaian, Gipuzkoako zati batean, Arabako iparraldean eta Beran eta Lesakan Nafarroan; Aurresku del barte Hermuan; Erregelak Bizkaiko hainbat herritan, Durangaldean eta Busturialdean; Dantza Soka Gipuzkoako zenbait herritan; Kapela Dantza Legazpin; eta Dantzaurrea Zarautzen.

Durangaldean, Legazpin, Zumarragan, Deban, Beran, Andoainen, Donostian, Elgoibarren, Oñatin, Lesakan edo Lizartzan dagozkien ataletan aipatutako gainerako dantzak egiten diren egun berean dantzatzen da. Zarautzen San Pelaio egunean, Astigarragan San Roke jaietan, Errenterian eta Hernanin sanjoanetan, Santa Agedan eta Inauterietan Eskoriatzan eta Aretxabaletan, Karmengo Ama Birjinaren egunean eta San Migel egunean Markinan eta Xemeinen, Lezon Pentekoste Pazkoan, eta horrela azken hogei urteetan gehitutako herrien zerrenda zabal bat izango genuke.

Haritz D. T. (Elgoibar, 2004/03/24) Soka Dantza/Aurreskua
Sig.: HAR01-002

Zerutxu D. T. (Xemein, 1999/09/29) Aurreskua
Sig.: AND01-381_0

Lizar Makil D. T. (Andoain, 1993/06/24) Aurreskua
Sig.: IKE01-073_11

Mikel Deuna D. T. (Iurreta, 1997/10/05) Erregelak
Sig.: JOS01-026-03_11

Izen eta lekuen zerrenda ez da aurreko taldearekin amaitzen, honako hauek ere baditugu: Trapatan Donezteben; Gizon Dantza, Andra Dantza edo Gazteen Dantza, Iztuetak transmititutako zerrendan; Zortzikoa Malerrekan (Ituren, Zubieta…), Bortzirietan (Arantza, Igantzi…), Sakanan (Altsasu, Irañeta, Ihabar, etab.); Gizakia Sakanan; Iantza luzea edo Madari Iantza Luzaiden eta Nafarroa beherean; edo Branle Zuberoan.

Dantza sozial mistotik aldendu gabe, baina soka-irudia alde batera utzita: Larrain Dantza edo Baile de la era, hainbat jatorritako doinu eta dantzen bilduma konposizio batean bilduta Lizarran, Arruatzun eta merindadeko beste herri batzuetan; Ingurutxoa Uitzin, Auritzen, Larraunen, Iribasen… (N), Bedaion eta Ugarten (G); Soka Dantza (garai batean Karrika Dantza) Baztanen; Pañuelo Dantza Zaraitzu bailaran; Ttun ttuna Erronkari bailaran; edo Pamperruque Baionan.

”Bolant eguna” (Luzaide, 1996) Iantza luzea
Sig.: AND01-337_10

Altzai eta Barkoxeko gazteen Maskaradak (Barkoxe, 1991/01/27) Branlea, Branletik jaustia eta Karakoiltzia
Sig.: AND01-252-02_07

Neskek edo emakumeek zuzendutakoek, gutxienez XIX. mendearen amaieratik aurrera izan dute beren lekua, eta nabarmen handitu dira gaurdaino: Esku Dantza Ordizian, Santa Anaren omenez; Neskatxen Esku Dantza edo Neskatxena Gipuzkoako Goierriko herri batzuetan; Eguzki Dantza Lekeition, San Pedro jaietan (garai batean San Juan jaietan); Emakumeen Aurreskua Bizkaiko hainbat herritan (Garai, Iurreta, etab.).