
Ilustrazioaren eta diseinu grafikoaren artean. Zeharkako begirada
Eremu piktorikoan edo grafikoan lan egiteko modua, artistek diskoen karatulen diseinuan ere islatzen dute. Diseinatzaileek, agian, ikuspegi pragmatikoagoa dute, iragazkorragoak direlako eta jorratzen duten proiektu bakoitzak dakartzan baldintza ugariei behar bezala erantzuteko joera dute.
Ogibide honen egunerokotasunean garrantzi berezia dute bezeroak, produktu diskografikoari buruz sustatu nahi den irudiak, helburu duen publiko potentzialarekiko komunikazioak, eta lanean espero diren beharrezko sormen eta originaltasuna zaintzeak. Lanbidearen profesionalizazioak bat egin du publizitatearen, marketing, identitate korporatiboen, industria editorialaren edo packagingaren esparruen garapenarekin. Izan ere, 1960ko hamarkadatik aurrera hasi zen nazioartean diseinu grafiko terminoa erabiltzen, eta beraz, une horretatik aurrera, diziplina hori lanbide gisa sendotu zen.
Hurrengo orrialdeetan agerian jarriko dugun bezala, diseinatzaile askoren formakuntzan alderdi artistikoak garrantzi handia izan du, lehen disko-azalen diseinatzaileen artean bereziki. Denboraren poderioz, arte ederren esparruan trebatu eta lan ibilbidea diseinurantz birbideratu zuen profesionalak, lekua utzi zion zuzenean esparru horretan trebatutako profesionalari, baina ezinezkoa da esatea, bata bestea hobea denik. Diseinu grafikoaren aterki zabalaren pean, mota guztietako baliabideak erabili dituzten sortzaile askoren lana aipatuko dugu, batzuk diseinuari dagozkionak eta beste batzuk arte-sorkuntzari dagozkionak.
Mikel Forcada Mikel Laboa kantautorearen lehen hiru diskoen azalen egilea izan zen, ikasle zen garaitik adiskide baitziren. Hirurogeiko hamarkadatik aurrera, Forcada euskal bizitza kulturalaren dinamizatzaile garrantzitsua izan zen, Jarrai abangoardiako antzerki konpainiako kide izan zen, non eszenografia eta zuzendaritza lanak egin zituen. Azken (Goiztiri, 1964) [32. irudia], portada ezagunean erabilitako espresionismoa, Urtsuako kantan erabili izan zuen Nazioarteko Estilo Tipografikoa (Goiztiri, 1964) eta Bertolt Brecht’en lau poema Mikel Laboa’ren abotsean (Goiztiri, 1969) erabilitako karatularen minimalismo grafikoa, sortzaile honek diskoen diseinuan erakutsitako eklektizismoaren eta lan onaren erakusgarri dira.
32 ir. – Mikel Forcada
Mikel Laboaren “Azken” diskoaren karatula, 1964
Goiztiri, 1964. © Elkar
Eresbil GA21/C-132
33. ir – Félix Garrido
“Peio/Pantxoa”, 1975 diskoaren azala
Edigsa / Herri Gogoa, 1975. © Elkar
Eresbil G11-6606
Felix Garrido donostiarra (1942), zalantzarik gabe, XX. mendeko bigarren erdialdeko euskal diseinu grafikoaren erreferentziazko izena da. Kirol eta kultur ekitaldietarako sortutako kartel ugariengatik da ezaguna, horien artean Donostiako Zinemaldikoa edo Dantzari Egunekoa, eta disko-karatulen diseinatzaile gisa ere ekoizpen interesgarria egin zuen, talentu eta moldakortasun aparta erakutsiz. Esperimentaziorako eta sormen-erregistroaren etengabeko aldaketarako joera du, eta bere azalek pop art eta psikodeliaren mundu koloretsuan barrena garamatzate. Horren adibide dira alde batetik, Akelarre Sorta (Edigsa/Herri Gogoa, 1973 eta 1974) seriea, euskal kanta herrikoi eta tradizionaletan oinarritutako proiektu musikal bitxia, non funk eta disko-musika moldatu zituen, edo bestetik, lehen aipatutako Luperen eponimoa (Edigsa/Herri Gogoa, 1974). Aldi berean, Mattin, Xalbador eta Kepa Enbeita (Edigsa/Herri Gogoa, 1974 eta 1975) bertsolarien disko eponimoetarako diseinatutako azaletan erabilitako marrazki-irudi espresionista eta koloretsu azidoa ez dator bat Oskarbiren Eskutari (Edigsa/Herri Gogoa, 1972) eta Antton Valverde, Julen Lekuona eta Xabier Leteren Bertso Zaharrak (Edigsa/Herri, 1987ko azken irudiak) diskoetan erabilitako argazki eta izate soileko azalekin, azken hauek Jorge de Oteizaren irudiekin eginak. Xabier Leteren eta Antton Valverderen Txirritaren bertsoak (Edigsa/Herri Gogoa, 1986) diskorako sortutakoan ere, grabatu bat balitz bezala, atzealdeko koloreak eta lerro gurutzatuen marrazkiak Jose Manuel Lujanbio Retegi “Txirrita”ren erretratua osatzen dute. Adibide horiek eta beste batzuek erabiltzen duen grafismoaren kalitatearen eta aniztasunaren fede ematen dute, non artisau-lana eta askotariko tekniken erabilera nagusitzen diren, gouachea edo collagea, esate baterako.
Anje Duhaldek eta Mikel Ducauk osatzen zuten Errobi taldearen lehen diskoaren karatula (Elkar, 1975) [34. irudia], Iparraldeko Patrice Rouleau marrazkilariak egin zuen (1948-2019). Bere buruaren mugak gainditu zituen pertsona baten adibidetzat hartzen da. 1968ko udan Rouleauk istripua izan zuen, eta tetraplegia eragin zion. Horrek ez zion eragotzi marrazkiaren artea praktikatzen jarraitzea, eta Xirrista aldizkaria eta Sud Ouest egunkaria bezalako argitalpenekin lankidetzan aritzea. Azken egunkari horretan, 1972az geroztik astero komiki banda bat argitaratu zuen, Kaïkou txakurra protagonista zuela. Bere ekoizpenaren zati handi batean izan zuen haur begirada, disko honen azalean ere antzeman daiteke, naif estanpa izateaz gain xehetasun ugari dituena. Irudi horretan, Nive ibaiak (Errobi) iparraldea zeharkatzen du Baionaraino, eta bertan, bere urak Adour ibaira isurtzen ditu.
34 ir. – Patrice Rouleau
“Errobi” taldearen disko eponimoa, 1975
Elkar, 1975. © Elkar
Eresbil G11-5801
Josemari Alemán Amundarain (1948) moldakorrak bere ibilbide profesionala hainbat arlotan garatu du, hala nola barne-dekorazioan, eszenografian, pinturan, ilustrazioan edo diseinuan. Azken bi horietan, kulturaren eta haurren eremuko hainbat argitalpenetarako sortutako marrazkiak, El Diario Vasco-rako egindako ilustrazioak eta diskoen karatula batzuk daude. Aipagarrienen artean Aitor Badiolaren Ongi egin duk mutil; Itsasoan preso (Elkar, 1977) lana aipatuko dugu, pop nabarmeneko irudia, Jokaldi taldearen Enbido (Elkar, 1997) komiki eta grafitiarekin alderatuz, oso bestelako irudia duena.
35. ir. – Antton Olariaga
“Xoxoa Osoa” diskoaren azala 1979
Autapen, 1979. © Elkar
Eresbil G11-1320
Seguruenik, Antton Olariagaren (1946) alderdirik ezagunena ilustrazioarekin eta komikiarekin lotutakoa da. Zakilixut, 1976tik Egin egunkarian argitaratutako komiki bandako pertsonaia, Zeruko Argia bezalako egunkari eta aldizkarietan egindako kolaborazioak, Euskadi Sioux lotsagabea eta Ipurbetz komikia, Gero eta Erein argitaletxeek argitaratutako kartel, ilustrazio eta liburu-azalez gain, alor horietan egindako lan zabalaren erakusgarri baino ez dira. Hala ere, hirurogeita hamarreko eta laurogeiko hamarkadetan hainbat diskoren karatulak ere diseinatu zituen, arlo horretan ere duen trebetasuna eta baliabide aniztasuna agerian uzten dutenak.
Errobi taldearen Bizi Bizian (Xoxoa, 1978) diskoaren azalean, marrazkia, argazkia eta art déco kutsuak dituen tipografia konbinatzen zituen bitartean, Juan Carlos Urrutiaren Kanta Dezagun (Ots, 1979) eta Xoxoaren Xoxoa Osoa (Autapen, 1979) [35. irudia] diskoen azalak, planteamendu piktorikoago batekin egin zituen. Era berean, Donostiako Jazzaldiaren XXI. eta XXII. edizioetako azalak nabarmentzen dira (Kea, 1987 eta 1988), zeinetan Olariagak 1986an eta 1987an jaialdirako sortu zituen kartelak agertzen baitira, hurrenez hurren.
Arlo honetan ekoizpen eskasa izan arren, Juan Carlos Eguillorren (1947-2011) unibertso bisual sailkaezin, errebelde, dibertigarri eta kritikoak aipamen berezia merezi du. Adopzioz bilbotarra zen donostiarrak, hainbat arlotatik heldu zion sorkuntzari, hala nola ilustraziotik, grabatutik, pinturatik, komikitik edo bideotik. Euskadi Sioux aldizkariko eta Diario 16 eta El País egunkarietako kolaboratzailea izan zen, baita Bilboko Aste Nagusi modernoaren lehen kartelaren egilea ere; 1978an diseinatutako pieza hau, sortzaile poliedriko honen irudimen emankorraren adibide garbia da.
36. ir – Juan Carlos Eguillor
Ruper Ordorikaren “Hautsi da anphora”, diskoaren azala 1980
Autapen, 1980. © Elkar
Eresbil G11-1730
Haurrei zuzendutako diskoen ilustrazioa alde batera uzteko joera egon bada ere, esparru horretan Jesus Lucas Erroren (1946) lanak nabarmentzen dira, besteak beste, Txontxongillo antzerki talde historikoaren ipuin grabatuetarako hogeitik gora karatula sortu baitzituen. Taldea Enkarni Genuak eta Manolo Gomezek sortu zuten 1971ean, eta diskoak Kea taldeak editatu zituen 1985 eta 1996 bitartean. Jon Zabaleta (1950) ilustratzaileak haur eta gazteentzako literaturarekin lotura estua izan du. Elkar edo Erein bezalako argitaletxeekin kolaboratzeaz gain, Xaribari taldeko Txano Gorritxo (Edigsa/Herri Gogoa, 1975), Eusko Abeslari Txikien Alkartasunaren (Xoxoa, 1979), Xixupika 1 (Autapen, 1980) karatulak diseinatu zituen. Publiko helduagoari zuzendutako beste batzuk ere egin zituen, Koskaren Bihozkadak (Autapen, 1979) edo Les Mecaniciens-en Euskadi, jende gutxi (Esan Ozenki, 1993) esate baterako. Originaltasuna, freskotasuna eta sinpatia sortzen duten lan koloretsuak dira, marrazkilari gisa egindako lan onaren erakuse.
37 irudia – Jokin Mitxelena
Koldo Amestoy eta Bixente Martínez taldearen “Behin Bazen” diskoaren azala, 1992
© Elkar, 1992
Eresbil G21-01902
Jokin Mitxelena Erizek (1962) haur literaturaren ilustrazioaren arloan egin du la batez ere. Ez da harritzekoa, beraz, bere marrazkiek Elkar argitaletxeak argitaratutako ipuin kontatuen eta musikatuen hainbat disko ilustratzeko balio izatea. Argitaletxe horrekin liburuen ilustratzaile gisa lanean dihardu laurogeita hamarreko hamarkadatik. Koldo Ameztoyren eta Bixente Martinezen Behin Bazen (Elkar, 1992) filmerako karatulak [37. irudia] eta Patxi Zubizarretaren eta Joserra Senperenaren Urrezko Giltza (2016), zuzeneko eta eskuzko lanaren ondoriozko bizitasuna, adierazkortasuna eta freskotasuna dute, eta ezaugarri horiek bere obran hain presente dauden umore-ukituekin uztartzen ditu.
Bittor Allenderen lanak bi alderdi ditu. Laurogeiko hamarkadaren hasierako bakarkako lanarena eta Paradox: Oficina General de Inventos, estudiorako egindako lanak. Laurogeiko hamarkadaren erdialdetik aurrera Allendek eta Alvaro Gurreak, beste diseinatzaile batzuekin batera, parte hartu zuten proiektu horretan. Bereak izan ziren Bilboko Aste Nagusiaren, Korrikaren edo AEKen lehen urteetako kartel enblematiko batzuk. Gainera, Paradoxekin proiektu asko egin zituen grafista gisa, baita erakunde publiko eta pribatuentzako publizitate-kanpaina ugari ere, horietako batzuk polemikak piztu izan dituztenak.
38 irudia – Bittor Allende
Oskorriren “Plazarik plaza” diskoaren azala, 1980
Autapen, 1980. © Elkar
Eresbil G11-1189
Diskoen karatulen diseinuaren arloan, bereziki esanguratsua izan zen Oskorriren hainbat diskotan parte hartu izana, hala nola Plazarik plaza (Autapen, 1980) [38. irudia] izenekoan, non Allendek ilustratzaile eta diseinatzaile gisa duen trebetasuna azaleratu zuen, edo Adio Kattalina (Elkar, 1990), Pedro Zarrabeitiaren argazkiarekin. Paradoxek talde honen hainbat disko enblematikoetarako azalak sortu zituen, hala nola Katuen testamentua (Elkar, 1993), Oskorri & The Pub ibiltariaren bi liburukiak (Elkar, 1997 eta 1998), Iparragirre Bueltan etxera (Elkar, 1999), Ura (Elkar, 2000) eta Vizcayatik…Bizkaiara (Elkar, 2001), besteak beste. Karatula horien eta beste askoren originaltasuna eta kalitatea ukaezina da, ilustraziotik fotomuntaiara bitarteko baliabideen erabileratik datorrena, eta lan zuhur, hausnartu eta sarritan artisauaren emaitza dira.
“Laka” José Javier Lacalle-k (1952) hirurogeita hamarreko hamarkadan ekin zion bere jarduera artistikoari, eta ordutik lan asko egin ditu, sorkuntza hutsa, ilustrazioarekin eta diseinuarekin tartekatuz. 1979ko Bilboko Aste Nagusikoa bezalako kartel ezagunen egilea eta Gure Artea eta Ertibil sariketen hainbat ediziotan parte hartu, logoak diseinatu, aldizkariak ilustratu eta zenbait disko karatula sortu ditu. Txatanuga Futz Band-en Hau dok umoriaren (Kea, 1996), eta Aisterrazu da plaza. Bi (Kea, 2001) diskoen azalak bere lanaren bi adibide dira, lehena nolabaiteko ukitu surrealista duena eta bigarrena askoz esperimentalagoa.
39 irudia – José Félix Igartua
Akelarre taldearen “7-90” diskoaren azala 1990
© Elkar, 1990
Eresbil G11-1551
Jose Felix Igartuak (1948) diseinatzaile bezal egindako ekoizpen eskergara hurbilduz gero, agerian geratuko litzateke bere zein zaila den bere lana sailkatzea; izan ere, Elkarrentzat egindako lanak ehun baino gehiago dira, eta hamarkada batzuetako denbora-tartean egin ziren. Bereizi egin behar ditugu, berak diseinatuta egon arren, azalean laguntzaileen argazki-ekarpenak dituztenak eta sormen-material guztia berak kontrolatu zituenak. Horrela, Gontzal Mendibil eta Xeberriren Zaurietatik dario (DPM, 1976) eta Fernado Unsainen Nire aitaren etxea defendituko dut (DMP, 1976) lanek planteamendu efektista, dramatikoa eta benetan edukiarekin bat zetozenak, proposamen multzo handi bati bide eman zioten laurogeiko hamarkadan, zeinetan Igartuaren diseinu-lana maiz Luis Antonio Escobedoren argazki poetikoek itzaltzen zuten.
Horren adibide aipagarria Itoizen …eremuko dunen atzetik dabil (Elkar, 1988) lana dugu , Juan Luis Markaidaren argazkiekin. Ilustrazioaren eta pinturaren munduarekin duen lotura beste adibide batzuetan ikus daiteke: haurrentzako Xixupika 2 (Elkar, 1984), Minutuz minutu (Elkar, 1985) eta Guk taldearen Gerlarik ez (Elkar, 1987), Akelarreren 7-90 (Elkar, 1990) [39 irudia], Irigoien Anaiak taldearen Luk berri (Elkar, 1991), edo Zaldibobo taldearen Basajaun (Elkar, 1991), besteak beste.
David Abajo Fernández (1955) artista autodidakta eta diseinatzaileak, hainbat diskoren karatulak argitaratu zituen hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran eta laurogeiko hamarkadaren hasieran. Gaur egun Bilbon irudi korporatiboan, packagingean edo publizitatean oinarritutako diseinu-estudio bat duen arren, bereak dira Xut taldearen Fanfarre (Autapen, 1979) eta Itoizen Alkolea disko mitikoaren (Elkar, 1982) karatulak [40. irudia]. Bietan erakusten du marrazkilari eta diseinatzaile gisa duen trebezia, batez ere Alkoleako portada finean, non bere akuarela txikia, hondo beltz dotorearen gainean, kolore-leherketa handi bat bezala itxuraldatzen eta agertzen den.
40 irudia – David Abajo
Itoiz taldearen “Alkolea” diskoa 1982
© Elkar, 1982.
Eresbil G11-1280
Era berean, Ezekiel (Autapen, 1980) klasikoaren diseinuan parte hartu zuen. Argazkia Patxi Bilbaorena zen eta kontrazaleko ilustrazioa berea izan zen.
41 irudia – Jose Ordorika
Itoiz taldearen “Ambulance” diskoa, 1987
.© Elkar, 1987
Eresbil G11-1303
Jose Ordorikaren (1962-2010) lanak, beti iradokitzaileak, hainbat arlotan garatutako proiektuen errepertorio zabal batean izan zuen isla. Sorkuntza hutsaren alorrean egindako lana Donostiako Bideo Jaialdiaren hirugarren edizioan (1984) lortutako sarian nabarmentzen da, baita Inventario (1993) eta Sparrings (2001) bakarkako erakusketetan ere. Liburu-azalen ilustratzaile gisa ere nabarmendu zen, besteak beste, Bernardo Atxagaren Poemas & hibridos (1990) eta El hijo del acordeonista (2004) egin baitzituen. Hala ere, musikaren munduarekin izan zuen harremana – alor horrekin lotura estua izan zuen Orodorika familiak – izan zen, ziurrenik, ospe handiena eman ziona, laurogeiko hamarkadaren erdialdetik aurrera argitaratutako diskoen karatula askoren egilea izan baitzen.
Egin ziren unean, bere izaera esperimentalagatik nabarmentzen dira bere anaia Ruper Ordorikaren Bihotzerreak (Elkar, 1985) eta Itoizen Ambulance (Elkar, 1987) diskoen azalak[41. irudia]. Bi kasuetan, Jose Ordorikak oso irudi iradokitzaileak sortu zituen: edukia aldatzeko eta desitxuratzeko joera duen pantaila baten bidez, diskoaren azala ikusten egotearen sentsazioa transmititzen digutenak. Ezaugarri hori artistak laurogeiko hamarkadan bideogintzarekin izan zuen lotura sendoarekin lotu behar dugu. Bere anaia Ruperren disko batzuetarako diseinatutako beste azal batzuk, hala nola Hurrengo goizean (Metak, 2001), Kantuok jartzen ditut (Metak, 2003) eta Memoriaren mapan (Elkar, 2006), erretratu moduan sortu ziren, sortzaile honek bere izaera esteta proiektatuz. Beste karatula batzuk ere aipatu behar dira, bere sorkuntzetan oinarrituak eta hil ondoren erabiliak: Lou Reed.Mila esker (Elkar, 2014) disko kolektiboa eta Itziarren Semeak taldearen Revolta! (2014) diskoa, hurrenez hurren.
Ezinezkoa da Josepe Zuazo (1952-1992) ilustratzaile eta diseinatzaileari buruz hitz egitea, Bilboko kultur eta jai giroko dinamizatzaile handia dela esan gabe, eta Oskorri taldearekin izandako lankidetza bizia aipatu gabe. Haientzat, karatula ahaztezinak egin zituen laurogeiko hamarkadaren amaieratik laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran hil zen arte. Antzerkizalea, umoretsua eta diseinatzaile sen fina izanik, egitasmo ugaritan parte hartu zuen. Mosen Bernat Etxepare 1545 (Elkar, 1989), Hi ere dantzari (Elkar, 1991) edo Badok hamahiru (Elkar, 1992) lanetan ilustratzaile eta diseinatzaile gisa aritu zen. Beste diseinu batzuetan, protagonismoaren zati handi bat Pedro Zarrabeitiaren eta Mikel Alonsoren argazkiei eman zien.
42 irudia – Josepe Zuazo
Oskorriren disko eponimoa, 1991
© Elkar, 1991
Eresbil G11-1183
Horixek dira Datorrena datorrela (Elkar, 1989), Hau hermosurie! (Elkar, 1990) eta In fraganti (Elkar, 1990) diskoen azal dibertigarrien adibide, baita Oskorriren disko eponimoarena (Elkar, 1991) [42. irudia], non taldearen izena grabatua duen trikitixa eder bat, J.M. Orcajadak egina, diskoaren ikusizko erakargarritasun sinple baina oso eraginkorra bihurtzen den.
43 irudia – Josetxo Ezponda
Los Bichos-en “Color Hits” diskoaren azala, 1989
Oihuka, 1989. © Elkar
Eresbil G11-1849
Josetxo Ezponda (1963-2013) karismatikoa, Los Bichos kultuzko banda eklektikoko kide gisa ezaguna izan zen. Hala ere, espiritu sortzailea zuen, eta, horren ondorioz, hainbat musika-estilorekin esperimentatzeaz gain, beste esparru batzuetan ere sartu zen, hala nola grafismoan. Irudiaren eta diseinuaren munduarekiko zaletasuna Oihuka zigiluak laurogeiko hamarkadaren amaieratik argitaratutako hainbat diskoren karatuletan gauzatu zuen. Los Bichos taldearen Color Hits (Oihuka, 1989) diskorako egin zuen lana [43. irudia] izan zen, ziurrenik, sortzaile honen izaera apurtzaile eta eklektikoa hobekien islatzen duena. Bere musikarekin gertatzen zen bezala, proposamen grafiko honetan eta beste batzuetan pop, glam estetika, nahitako kitsch gustua eta psikodeliaren berezko koloreak hartzen dituzten eraginen amalgamarekin jolastu zuen.
Hori guztia irudi nabarren zerbitzura dago, muturreko kromatismoarekin, eta gure erretinan eragiten dute, eta mozkortu egiten dute, efektu ia hipnotikoa sortuz. Antzeko estiloarekin, beste zigilu batzuetako diskoetarako hainbat karatula egin zituen, hala nola, Cerebros Exprimidos-en Más Suicidios (1990) edo The Worst Around (1990) taldeentzat. Bertan, une hartako beste hiru talderekin hartu zuen parte, hala nola La Perrera, La Secta eta Cancer Moon. Aitzitik, Tahúres Zurdosen Tahúria (Oihuka, 1990), Los Bichos in bitter pink (Oihuka, 1991) eta Matrakaren Beldurrik ez (Oihuka, 1991) diskoetarako egin zituen lanetan, bere baliabideak zuri-beltzeko argazkiaren erabilerara murriztu zituen, zeinak kolore puntualeko ukituekin eta eskuz idatzitako errotulazio ezagunekin konbinatzen baititu, eta, hala, oso portada iradokitzaileak lortu zituen, oso sinpleak zirelako.
Rafa Serras Uriak (1960) arte diseinatzaile eta zuzendari gisa egindako prestakuntza bikoitza da sortzaile honen ekoizpen anitza azaltzen duen faktoreetako bat. Elhuyar eta Elkar argitaletxeentzako liburuen ilustrazioa, kartelen diseinua, animazioa, eszenografia eta film eta telesailetako arte-zuzendaritza lanak egin ditu. Musikazale porrokatua, karatula ugari diseinatu zituen laurogeiko hamarkadaren amaiera eta laurogeita hamarreko hamarkadaren hasiera bitartean; errepertorio heterogeneo eta entretenigarria, askotariko lengoaiak eta irtenbide formalak landuz. Horien guztien artean aipatzekoa da O.K. Korral-en Beti Gogor, beti mozkor (Elkar, 1989), nobela grafikoko bineta moduko bat bezala planteatua, non boxeoari eta alkoholari buruzko aipamen ugari agertzen diren, diskoaren izenburuarekin primeran lotzen direnak.
44 iruda – Rafa Serras
Joselu Anayak-en “Laugarren dantza”, 1993 diskoaren azala
© Elkar, 1993
Eresbil G11-1365
Tapia eta Leturiaren Dultzemeneoa (Elkar, 1990) lanean, pop kutsu nabarmena duen argazki koloreduna erabiltzea aukeratu zuen; Marigaizto (Elkar, 1991) lanaren azalean, berriz, ilustratzaile gisa aritu zen, oroipen psikodelikoak dituen irudi bat sortuz. Aparteko aipamena behar dute E.H. Sukarraren Irtenbide bakarra (Esan Ozenki, 1993) azalaren tratamendu futuristak, bere tipografia digital deigarriarekin, baita Joselu Anayaken Laugarren dantzaren collageak ere (Elkar, 1993) [44. irudia], benetako akrobazia bisuala, non elementu hauek konbinatzen dituen: Equipo Crónicaren La derrota de Samotracia (1972) margolanaren korridorearen irudia, izenburuaren eskuz idatzitako errotulazioa eta taldearen izenean eta logoan erabilitako euskal tipografia.
45 irudia – José Luis Lanzagorta eta Susana Rico
BAP! taldearen “Zuri beltzez: Bide huts eta etxe huts” diskoaren azala, 1996
© Esan Ozenki, 1996
Eresbil G21-00531
José Luis Lanzagorta (1958) diseinatzaile grafikoak ibilbide profesional luzea du, eta kulturarekin eta, bereziki, musikaren munduarekin etengabea lotura izan du. Lanzagorta estudioa sortu zuen 1991n, eta La Orquesta Mondragón eta La Buena Vida musika-taldeetako kide izan zen. Hainbat diseinu sortu ditu, besteak beste, kartelak, editorialak, erakusketak, identitate bisuala (ikus Donostiako Tabakalera kultura garaikideko zentroarena), eta era askotako lanak Jazzaldiaren eta Musika Hamabostaldiaren ekitaldi garrantzitsuetarako. Disko baterako lehen azala 1993an diseinatu zuen, Puskarra talde donostiarraren Mundo Modernorako bertako kide baitzen.
De Stijl abangoardiako mugimenduari eta haren ordezkari nagusietako bati, Piet Mondriani, emandako oda horrek gero eta diseinu finduagoei, originalei eta hausnartuagoei utzi zien lekua, hala nola Joserra Senperena eponimoari (IZ, 1999) edo Zuri beltzez: bide huts eta etxe huts (Esan Ozenki, 1996) [45. irudia], Susana Ricorekin elkarlanean egindako lanari. Era berean, Lanzagorta estudioaren babespean dotorezia izugarriko karatula ugari diseinatu ditu: Dani Pérezen The Komeda Project Live (Jazzle, 2003) ukitu garaikide eta abstraktua duena, Joserra Senperenaren 10 Trio piano, biolin eta akordeoirako (Gaztelupeko Hotsak, 2014) minimalista, Paul San Martinen A french session (Gaztelupeko Hotsak, 2019) berrogeita harreko hamarkadako kutsua duena.
Mikel Urmeneta (1963) eta Asisko Urmeneta (1965) anaiek diskoen azalen eremuan izandako interbentzio puntualak aipamen berezia behar dute, bi anaiek ilustrazioaren eta diseinuaren eremuetan izandako garrantziagatik. Mikel Kukuxumusu enpresa ezagunaren sortzaileetako bat izan zen, eta bere ekoizpenaren zati handi bat hainbat arlotan garatu du, hala nola kartelean, muralismoan, publizitatean edo artean. Josetxo Goia-Aribe saxofoi jotzaile eta konpositorearen Eunate (TX, 1998) diskoaren azalerako sortutako diseinu xumea [46. irudia] sortzaile honen naif estilo bereziaren erakusgarri da.
46 irudia – Mikel Urmeneta
Josetxo Goia Ariberen “Eunate” diskoaren azala, 1998
© TX, 1998
Eresbil G21-00362
Bere anaia Asisko esparru honetan emankorragoa izan zen, Negu Gorriak-en Borreroak baditu milaka aurpegi (Esan Ozenki, 1993) mitikoaren barrualderako egin zituen ilustrazioetan, komikigile gisa agertzen da. Era berean, laurogeita hamarreko hamarkadan, Gor eta Elkar zigiluek argitaratutako hainbat diskoren azalak ilustratu zituen. Pieza horietan estilo freskoa erakusten du, kontrasterako zaletasunak, ukitu espresionistek eta nolabaiteko inozotasun dosi batek markatutakoa. Azpimarratzekoak dira Pottokaren La Revoluzione della Tradizione (Gor, 1992), Izugarri taldearen Gauari deika (Elkar, 1994) eta Oskorriren Marijane kanta zan! (Elkar, 1997) Marko Armspachekin batera sortua, Kutxuflet izenarekin.
Iñaki Redín Eslava «Popi» (1964-2018) polifazetikoak irakasuntza lanak beste pasio handi batzuekin uztartu zituen, hala nola komikigintzarekin, diseinu grafikorarekin eta musikarekin. Azken eremu horretan, bi bidetatik bete ahal izan zituen bere asmoak, alde batetik Los Dinosaurios, Eros edo Skape taldeetako kide izan baitzen, eta, bestetik, disko karatulak diseinatzean, proiektu musikaletan murgiltzeko beste modu bat ikusi zuen. Bere ekoizpenetik Mikel Elizagaren Apaiz gaztea (Gor, 1995) aipatuko dugu. Bertan, Caspar David Friedrich margolaritza erromantiko alemaniarraren erreferente handiaren 1812ko El caminante sobre el mar de nubes de jolasten eta esperimentatzen du. Nómadas (Gor, 1999), Numidia taldearena, ehunezko tapiz bat emulatzen duena; III (Gor, 2002), Asgarth taldearena, diskoaren eduki musikalari bikain egokitzen zaion arrasto metaliko batekin. Eta Flitterren Rastafari mamao (Gor, 2000), Elena Garinekin batera egin zuen proiektu atsegina.
47 irudia – Laura Esteve
David Xirgu Quartet-en “Ugrix” diskoaren azala, 1997© Jazzle, 1997
Eresbil G21-09253
Laura Esteve (1939) diseinatzaile grafiko donostiarraren lanean ezaugarrietako bat ezagutza teknikoaren bilaketa izan zen. Vicente Cobreros Uranga eta Ascensio Martiarenarekin pinturaren arloan hezia, bere ibilbide profesionala diseinura bideratu zuen eta, ALAS Norte publizitate-agentzian bost urtez lan egin ondoren, Estudio TC komunikazio-enpresa ireki zuen Maite Menchaca eta Agustín Echeniquerekin batera. Hala ere, publizitate-mundu komertzialaren morrontzek, diseinua kultur eta gizarte arloko proiektuetan inplikatzeko lanbide gisa planteatzera eraman zuten. Inoiz utzi ez zuen pinturaz gain, diseinatzaile gisa kartelak, iragarkiak, liburuxkak, liburu-azalen ilustrazioa eta diseinua, eta diskoen karatulak sortu zituen. Bere talentuaren eta moldakortasunaren adierazgarri dira Zorcicos, canzonettas, y tonadillas recogidos de la obra musical del que fue Señor Conde de Peñaflorida (Elkar, 1985). Lan horren tradizioaren eta modernitatearen arteko nahasketa ez dator bat Donostiako XX. Jazzaldiko (Kea, 1986) hiri-hizkerarekin; 1985eko Jazzaldiko kartel bikaina ere berak diseinatu baitzuen. Aparteko aipamena behar dute bere lanek Jazzle zigiluko Zirrara bildumarako. Bai Gonzalo Tejadaren Ziklo 1 (Jazzle, 1994), bai Ángel Unzuren 13 solo (Jazzle, 1996), David Xirgu Quarteten Ugrix (Jazzle, 1997) [47. irudia], Jean Louis Hargousenen Blu blow bat (Jazzle, 2000) eta Plaza 99 (Jazzle 2000) bilduma, irudi abstraktu iradokitzaileen bidez, pinturaren eta diseinuaren artearen arteko uztarketa ezin hobea sortzen duten ekarpenak dira.
48 irudia – Joaquin Resano
Leihotikan taldearen “Lur” diskoaren azala, 2000
© Gor, 2000
Eresbil G21-02098
Komikiaren munduari lotutako sortzaile askok diskoen karatulak diseinatu dituzten arren, garrantzitsuenetako batzuk aipatuko ditugu. Joaquín Resano Aristuk (1948) ilustrazio eta komikigintzarako zuen talentu ukaezina, laurogeiko hamarkadan Pamiela argitaletxerako egin zituen lanetatik hasi eta El Víbora aldizkarian edo El Perro (2009) eleberri grafikoan (Pedró Osés marrazkilari nafarrarekin batera sortua) argitaratu zituen arte ikus daiteke. Karatula asko diseinatu ez dituen arren, adibide batzuk aipatuko ditugu. Batetik, Leihotikan taldearen Lur (Gor, 2000) [48. irudia] lana. Diskoaren azalean Sitting bull lana erreproduzitzen da; bestetik, Josetxo Goia-Ariberen Herrimiña (TX, 2000) lana. Bi lan hauek pop artearekiko eta komikiaren estetikarekiko duen zaletasuna agerian uzten dute.
Ernesto Murillo Simónides (1952) nafarra, TMEOren sortzaileetako bat eta Makoki edo El Víbora bezalako underground aldizkarien kolaboratzailea, zenbait diskoetan egindako lanagatik nabarmentzen da, esate baterako: La Polla Records taldearen Y ahora?, Julio Kagetaren Pottoka. Kiowak. SS-77 (Oihuka, 1990), La Polla Records-en Carne para la picadora! (Gor, 1996), Manolo Gil-en diseinuarekin, Ñaco Goñi eta Malcolm Scarpa-ren 1988-2000 (Gaztelupeko Hotsak, 2000) eta Tocamás taldearen eponimoa (Gor, 2004). Marrazkilari gisa duen trebetasuna ez ezik, bere ibilbide profesionalak komikiaren munduarekin duen lotura agerian uzten dute. Jokin Larrea (1959) marrazkilari donostiarra ere TMEO komiki-aldizkariko kolaboratzailea izan zen, eta ilustratzaile gisa lan egin zuen beste hainbat arlotan, publizitatean eta editorialean, esaterako. Bere azalen diseinuetan, komikigile gisa egindako lanetik gertu dagoen ilustrazio mota bat aukeratu zuen, Oihuka 89 (Oihuka, 1989) bilduman ikusten den bezala, Kojón Prieto y Los Huajolotesen ¡Échenle guindas!! Gor, 1997 eta Kaos Etilikoren No hay agua (Gor, 1998). Beste adibide batzuk, batez ere Kojón Prieto y Los Huajolotes bandari lotuak, eta Manolo Gilekin batera eginak, nolabaiteko kitsch kutsua dutenak.
Manolo Gil Gombau (1959) iruindarraren lanak aipamen berezia merezi du, bai bere ekoizpenaren oparotasunagatik, bai diseinatzaile gisa kolaboratu zuen disko askoren ospeagatik. Iruñeko Arte Ederren Eskolan hezia, bere erregistro aniztasuna hain da handia, ezinezkoa egiten zaigula bere lana sailkatzea. Aski da esatea laurogeiko hamarkadatik bi milako hamarkadaren hasierara ehun disko karatula baino gehiago diseinatu zituela euskal musika eszenan hain garrantzitsuak diren Kortatu, La Polla Records, Negu Gorriak, Zarama, Berri Txarrak, Tijuana in Blue, Delirium Tremens, Soziedad Alkoholika edo Juan Carlos Pérez Itoiz ohia bezalako taldeentzat. Karatulak musika-produktua saltzeko funtsezko elementu gisa duen garrantziaz jabetuta, bere diseinuak taldea edo bakarlaria modu egokian islatuko duen osotasun gisa ulertzen ditu. Adibide zehatzen bat aipatzearren, Negu Gorriak-en disko batzuen azalak nabarmenduko ditugu, hala nola, Borreroak baditu milaka aurpegi [49. irudia] (Esan Ozenki, 1993) edo Ideia zabaldu (Esan Ozenki, 1995). Lehenengoak muturreko erredukzionismoa erakusten du; izan ere, taldearen izenburua eta logoa, 1990eko disko eponimotik taldeari lotuta agertzen ziren bi aizkora gurutzatuak, hondo beltzaren gainean nabarmentzen diren elementu bakarrak dira.
49 irudia – Manolo Gil
Negu Gorriak taldearen “Borreroak baditu milaka aurpegi” diskoaren azala, 1993
© Esan Ozenki, 1993
Eresbil G11-1368
50 irudia – Manolo Gil
Kortatu taldearen “A front line compilation”diskoaren karatula, 1989
Oihuka, 1989. © Elkar
Eresbil G11-1258
Ideia Zabalduen musika-mestizajeak bere isla du ezkerreko eskuan laia bat daraman gizonaren irudi koloretsuan. Kortaturen A front line compilation-en (Oihuka, 1989) konstruktibismo kutsua ere oso interesgarria da [50. irudia], Maritxu Pagola, Baionan 1985ean Galek eraildako Inaxio Asteasuinzarraren ama, hilezkortu zuenekoa eta taldeak diskoaren hamargarren abestia eskaini ziona, Hotel Monbar izenekoa. La Polla Recordsen Bajo presión (Elkar, 1994) lanaren ukitu postmodernoa eta Soziedad Alkololikaren ¡No intente hacer esto en su casa! (mil A Gritos Records, 1997) edota Juan Carlos Perezen Ikaro lanaren (Elkar, 2000) oroimen futuristak, Aitor Ortizen argazkiekin, sortzaile honen moldakortasunaren erakusgarri bat baino ez dira, karatulak diseinatzeko lanez gain, talde hauen eta beste askoren musika bideoklipak egin baitzituen.
51 irudia – Txabi Oneka
“Kortatu”ren disko eponimoaren azala, 1985
Soñua, 1985. © Elkar
Eresbil G11-1252
Txabi Onekak, Soñuaren sortzaileetako batek, Iruñeko zigilu honek argitaratutako disko gogoangarrien karatula batzuk diseinatu zituen. Horien artean aipatzekoak dira La Polla Records-en Salve (Soñua, 1984) eta Revolución (Soñua, 1985) lanak, Ñaco-ren azaleko marrazki zirraragarriekin. Kortaturen disko eponimoan (Soñua, 1985) [51. irudia] egindako lana ere bereziki esanguratsua da. Disko horren azalean Leon Huegún aizkolariaren «Txikito de Aia» argazki bat dago, eta barrualdean, abestien eskuz idatzitako letrak komikiarekin eta argazkiekin uztartzen dituen collage handi bat sortzen du. Urtebete geroago, Kortaturen “Kalera!” diskoaren karatula ere diseinatu zuen. (Soñua, 1986); hau izan zen desegindako Soiñua zigiluarentzat egin zuen bere azken proiektuetako bat. Horrela, Onekak beste proiektu batzuetan murgiltzeko aukera izan zuen, hala nola Nola! Zigilu iruindarra sortu zuen..
Angel Katarain (1961) soinu-teknikari gisa ezagunagoa den arren, berak diseinatu zituen portada urrietako batzuk aipatu nahi ditugu. Lan horietako batzuetan Jon Amilibia argazkilariak parte hartu zuen, eta irudi kontzeptualekiko eta inpaktu zuzenekoekiko zaletasuna erakusten dute, M-ak kultu-bandaren Barkatu ama (Kea, 1989) eta Gor (Kea, 1990) diskoetarako sortutako karatuletan gertatzen den bezala.
Umore grafikoa, komikia eta karikatura dira Iñaki Martiarena, Mattin (1967) ilustratzailearen eremuetako batzuk. Estilo xume baina etengabeko bilakaeran, sortzaile handiek bere lanean eragina izan zuten, hala nola Honoré Daumier errealista frantziarrak edo John Zabalo Ballarinek “Txiki”, gerraurreko euskal marrazkilaria. Argia edo Ipurbeltz aldizkarietarako egindako lanez gain, Erein, Elkar, Ibaizabal, Pamiela edo Txalaparta argitaletxeentzat, besteak beste, ilustratzaile gisa egindako dozenaka liburuak nabarmentzen dira. Argitaletxeentzako egindako lanetan azaldutako izaera arraro, samur, baikor eta maitagarria, Morau ta Agotak taldearen Txukalda (Gaztlupeko Hotsak, 2004) diskoen karatuletan eta haurrentzako Gure mundu txikitik (Elkar, 2005) lanean ere ageri da.
Bestalde, beste marrazkilari batzuen ekoizpen eskasa baina interesgarria aipatuko dugu Patxi Huarte “Zaldieroa” (1969) Napartheid fanzinearen sortzaileetako bat, TMEOko kolaboratzailea, Euskadunon Egunkaria eta Berria egunkarietakoa, bai eta aldizkari askotakoa ere. Dekadencia. Mala Fama. Trauma. Ceda el vaso (Oihuka, 1992), disko kolektiboaren diseinu bitxia egin zuen, Itziar Alforjarekin elkarlanean. Sorkuntza bisualari dagokionez nolabaiteko pop kutsua du, eta irudi bat, indiar motorizatuarena, Zaldieroa/Caballo Loco bere izengoitiaria lotua egon daitekeena. Azpimarratzekoak dira, halaber, Javi López Altuna (1955) diseinatzaileak Ganbara taldearen Ganbara (tik) (Elkar, 1989) diskorako egindako lan bikaina. Javier Beristainek Jotakieren Joxemai beltza (Oihuka, 1989) eta Delirium Tremensen Hiru aeroplano (Oihuka, 1990) diskoetarako egindakoa, baita David Lapeña Herrero (1970) ilustratzaile eta komikigilearena ere, Fermin Muguruzaren Brigadistak Sound System (Esan Ozenki, 1999) lanaren azala sortu zuena.
Arte ederren eta diseinuaren arloan hezia, Iñigo Ordozgoitiren (1963) lanak modu orekatuan erreparatzen die alderdi sortzaile eta funtzionalei. Gaur egun bere alderdi profesionala Bilboko La Tapadera Creaciones estudioan garatzen badu ere, Ordozgoitik freelance gisa ibilbide luzea du, baita publizitatearekin eta komunikazioarekin lotutako hainbat enpresatan ere. Proiektu diskografikoetan egindako lanetako asko laurogeita hamarreko hamarkadakoak eta bi milako hamarkadaren hasierakoak dira, eta horietan ikusizko dikotomia argia nabari da. Alde batetik, argazkigintzak pisu bisual handia duen diseinuak sortzen ditu, hala nola, Alaitz eta Maiderren disko eponimoa (Elkar, 1997), Benito Lertxundiren Auhen Sinfonikoa (Elkar, 1998), Olatz Zugastiren Bulun bulunka (Elkar, 1999) edo Erramun Martikorenaren Kantuz sortu naiz eta (Elkar, 2001).
52 irudia – Iñigo Ordozgoiti
Mikel Markezen “Zertarako mugak jarri” diskoaren azala, 1995
© Elkar, 1995
Eresbil G21-00189
Bestetik, bere gaitasun artistiko handiaren ondorioz, pintura nagusi den diseinuak proposatzen ditu. Adibidez, Mikel Markezen Zertarako mugak jarri (Elkar, 1995) libururako sortutako karatula koloretsua [52. irudia], Tapia eta Leturia eta Amurizaren Bizkaiko kopla zaharrak (Elkar, 1999) izaera espresionista nabarmena duena, baita Gozategi taldearen diskoetarako diseinatutako hainbat lan ere, hala nola Kalanbreak (Elkar, 1998) eta Egunon (Elkar, 2000). Eraginkortasunagatik eta muturreko sinpletasunagatik nabarmendutako lanak dira.
53 irudia – Susana Rico
Ama Say-ren “Ikusi ditut umeak kalean ametsak akatzen” diskoaren azala, 1993
© Esan Ozenki, 1993
Eresbil G11-1398
Susana Rico diseinatzaile eta argazkilariak diskoen karatulen diseinuaren alorrean ekoizpen zabala garatu zuen 90eko hamarkadan. Bere sorkuntzek beren artean oso desberdinak diren unibertso bisualak proposatzen dituzte, batetik esperimentatzeko eta ekarpen berriak egiteko duen zaletasunagatik, eta berarekin elkarlanean aritu ziren ilustratzaile eta argazkilarien lanagatik ere. Ez da harritzekoa, beraz, Ama Sayren Ikusi ditut umeak kalean ametsak akatzen (Esan Ozenki, 1993) [53. irudia] bezalako diseinuek, Jesus Angel Mirandaren argazkiekin, Lin Ton Taunen (Esan Ozenki, 1993) disko eponimoko azalarekin zerikusi gutxi izatea, azken honek Dani Aizpuruaren “Anestesia” ilustrazioak dituenak.
BAP!! -ren Lehertzeko garaia (Esan Ozenki, 1994), Ganbararen Itsas zabalean (Elkar, 1995) edo Julio Pereira & Kepa Junkeraren Lau eskutara (Elkar, 1995) karatulak aipatuko ditugu bere moldakortasunaren eta talentuaren isla gisa.
Burlatako Iñaki Rosales (1968) marrazkilari eta diseinatzaileak hamarkada berean egindako lana ere interesgarria da. Sortzaile autodidakta honek Oihuka eta Elkar zigiluen proiektuetan parte hartu zuen bitartean, bere lanak diseinu integraleko proiektu gisa sortu zituen, taldeek berarekin partekatzen zituzten ideietan oinarrituta. Bere proposamenak sinpleak baina sendoak dira, diskoaren azala saltzeko funtsezko tresna zela defendatzen baitzuen. Ehun Kiloren Esaiek (Oihuka, 1995) eta Leizeren Todo por el suelo (Oihuka/Elkar, 1995) lanetarako diseinuetan komikiarekiko lotura nabarmentzen da. Potatoren Plantala-n (Oihuka/Elkar, 1995) [54. irudia] erregistro piktoriko koloretsu, tropikal eta naif batera jo zuen, reggae banda honen soinu-imajinarioarekin oso bat datorrena. Euskal label diskoan, aldiz, (Oihuka/Elkar, 1996), Sustraiak taldeko abeslaria sumo borrokalari gisa agertzen da karatula dibertigarrian.
Fig.54 – Iñaki Rosales
Portada del disco de Potato “Plantala”, 1995Oihuka, 1995. © Elkar
Eresbil G21-01001
55 irudia – Joseba Ponce
Fermín Muguruzaren “FM 99.00 Dub Manifest” diskoaren azala, 2000
© Esan Ozenki, 2000
Eresbil G21-LG-2000-SS-091
Beharbada, Dut eta Kuraia taldeetako musikari gisa ezagunagoa, Joseba Poncek (1974) diseinatzaile grafiko gisa lan interesgarria egin du Esan Ozenkik, Elkarrek eta Metakek, besteak beste, argitaratutako disko ugaritan. Lengoaia eta erreferentzia sortzaile desberdinekin esperimentatzeko duen trebetasuna agerian geratzen da laurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdeko bere lehen lanetatik askoz ere berriagoak diren beste batzuetaraino. Izan ere, nahiz eta bere lana oparoa izan, Poncek iruditeria paregabea eta oso originala sortzen du proiektu bakoitzerako, eta inork gutxik asmatuko bailuke diseinatzaile bera dagoenik.Joxe Ripiauren Karpe Diem (Esan Ozenki, 1997) izaera lotsagabe eta tropikalaren azpian, Fermin Muguruzaren Amodio eta gorrotozko kantak (1984-1998) diseinu finean, edo Xabier Montoiaren Lagunak, adiskideak… eta beste hainbat etsai (Esan Ozenki, 1999) lanean. Era berean, bereziki deigarriak dira Fermin Muguruzaren FM 99.00 Dub Manifest (Esan Ozenki, 2000) filmerako sortutako gustu konstruktibista nabarmeneko karatula [55. irudia], Joseba Poncek bere grafista lanean behin eta berriz kolaboratu duen musikaria, baita Kuraia taldearen Piztu da piztia (Metak, 2005) ere, talde horretan gitarrista eta diskoen sortzailea izan baitzen. Azken horren irudiak berrogeita hamarreko hamarkadako Showcase serieko komiki estatubatuar batenak izan dirudite, azaleko munstro erraldoiaren eta hura bonbardatzen duten ehiza-hegazkinen arteko borroka Donostian bertan gertatuko ez balitz.
Garbiñe Ubeda (1967) polifazetikaren ekoizpena, diskoen karatulen diseinuaren arloan, Bide Ertzean taldearekin lotuta dago ezinbestean. Talde honetarako sortu zituen lanen artean Zure minari (Gaztelupeko Hotsak, 1999) nabarmentzen da, urtebete lehenago argitaratutako album eponimoaren jarraipen gisa sortutako azala, non taldeak logo gisa hartutako irudia erreproduzitzen den. Grisa (Gaztelupeko Hotsak, 2000), Maite Out (Gaztelupeko Hotsak, 2002) eta Non dira (Gaztelupeko Hotsak, 2006) diskoetako karatulak ere nabarmentzen dira [56. irudia], erreferentzia sinboliko ugariko diseinu-ariketa garrantzitsua, non Ubedak antzinako argazkiak gerra-kartelen zatiekin nahasten duen.
56 irudia – Garbiñe Ubeda
Bide Ertzean taldearen “Non dira” diskoa, 2006
© Gaztelupeko Hotsak, 2006
Eresbil G21-LG-2006-SS-077
Carles Closa (Txarly Brown, 1967) ilustratzaile eta diseinatzaile grafiko bartzelonarraren lehen lan profesionalak laurogeiko hamarkadaren amaierakoak dira. Diseinuaren alorrean egindako ekarpenek erregistro zabala hartzen duten arren, musikaren industriarekin duen loturagatik nabarmentzen da bereziki , eta lotura horrek esparru praktikora luzatzen du bere discjockey alderdian. Oro har, bere disko-karatulek berrogeita hamar eta hirurogeiko hamarkadetako lengoaiekin egindako esperimentazioaren ondorioz, nolabaiteko retro kutsua dute, Makalaren Hondartzan (Metak, 2005) pop leherketan ikus daitekeenez, eta Gasteiz Big Banden W’ellingtonen (Gatzelupeko Hotsak, 2013) Milton Glaser edo Paul Davisen mailako erreferenteen estetikara hurbiltzen baita diskoaren diseinuan. Beste adibide batzuetan, Jimmy Bidaurretaren Hotsak Dantzan 2 (Gaztelupeko Hotsak, 2010) eta Gasteiz Big Banderako sortutako beste batzuen artean, badirudi berrogeita hamarreko hamarkadako Alex Steinweiss eta Jim Flora bezalako artisten diseinu diskografiko ilustratuari begiratzen diola.
57 irudia – Juanma Aramendi eta Unai Arana
Ken Zazpiren “Ortzemugak begietan” diskoaren azala, 1995
Oihuka, 1995. © Elkar
Eresbil G21-LG-2010-SS-063
Juanma Aramendik Elkar argitaletxeko diseinu sailean burututako lana ikaragarria da. Diseinatzaile gisa egindako liburu ugariez gain, ehundaka disko karatula egin ditu eta grafista eklektiko honen moldakortasunaren isla dira. Laurogeita hamarreko hamarkadako zenbait adibidetatik haren begirada eraginkorra, funtzionala eta poetikoa ikusten da, gure arreta eskatzeko joera duena eta irudiak produktu diskografikoaren eta kontsumitzaile potentzialaren arteko lotura-elementu gisa duen garrantzia azpimarratuz. Herriaren taupada (Oihuka, 1997) eta Odola sutan (Elkar, 2005) diskoen karatulak, biak Idi Bihotz taldekoak, diseinatzaile honen lanaren bilakaeraren adierazgarri izateaz gain, argazkigintzara ohiko erabileratzat jotzen duen Aramendi ilustratzaile eta diseinatzailea ere aurkezten digute. Izan ere, bere lanen esentzia poetikoaren zati handi bat Ander Guillenea edo Juantxo Egaña bezalako argazkilarien irudietatik dator, diseinatzailearekin batera dotorezia eta sofistikazio handiko estanpak sortzen dituzten talentuak. Pello Ramirezen Haize Oihalak (Elkar, 2005) eta Gonzalo Tejadaren Encore (Elkar, 2005) eta Kukumaren eponimoaren karatuek, Guillenearen argazkiak dituzte, eta Anje Duhalderen Georges Brassens Kantari (Elkar, 2001), Egañaren irudiak ditu. Aramendiren ekoizpen itzelaren ibilbide sistematiko bat egitea zaila den arren, bere fintasun eta originaltasunagatik zenbait lan aipatuko ditugu, esate baterako Lourdes Iriondoren Antologia (Elkar, 2006), Argia aldizkariko artxiboko argazkiekin burutua, Ken Zazpiren Ortzemugak begietan (Elkar, 2010) (57. irudia), Unai Aranarekin elkarlanean diseinatua eta Kontraluz Studioko argazkiak erabili dituena, baita Raul Refree eta Fermin Muguruzaren Black is beltza (Elkar, 2018) zuri-beltzeko komiki-bineta gisa sortua.
Eneko Etxeandia (1977) musikaria ez ezik diseinatzailea ere izanik, oso produktu interesgarriak ekoitzi ditu, bai musikari dagokionez, baita bisualki ere. Nuevo Catecismo Catolico, Teen Dogs edo Lie Detectors taldeetako kide da, eta talde hauen disko askoren karatulak diseinatu ditu. Rockaren historian musikaren eta irudiaren arteko harremana funtsezkoa izan dela jakinda, askotan duela hamarkada batzuetako diskoen azalen estetika hartzen du erreferentziatzat, eta hainbat baliabide erabiltzen ditu, hala nola anilinekin koloreztatzen dituen argazkiak silueteatzea, eta, aldi berean, arreta berezia jartzen du modu kontzientean lantzen eta pertsonalizatzen duen tipografian.
58 irudia – Eneko Etxandia
Roy Loney and Señor No taldearen “Bottle of wine” diskoaren karatula, 2007
© Gaztelupeko Hotsak, 2007
Eresbil G13-LG-2007-SS-001
Retro kutsuko diseinuak sortu izan ditu, Captain Nemo-ren 1280 Euskal Hiria (Gor, 2007) eta Roy Loney and Señor No -en Bottle of wine (Gaztelupeko Hotsak, 2007), besteak beste [58. irudia].
59 irudia – Iñaki Markinez
Betagarri-ren “Freaky Festa” diskoaren karatula, 2000
© Esan Ozenki, 2000
Eresbil G21-LG-2000-SS-103
Iñaki Markínezek 20 urte baino gehiago daramatza diseinu grafikoan lanean, lehenik “io grafix” izenpean, eta, ondoren, Gasteizko Cretatta estudioan, David Gotxikoa eta Boris Reciorekin batera. Denbora horretan guztian harreman estua izan du kulturaren munduarekin, eta musikarekin bereziki, bai grafista gisa, bai DJ gisa, Cubo izenarekin. Diseinu editoriala edo identitate korporatiboa bezalako arloak landu dituen arren, musikarekin lotutako diseinu grafikoek garrantzi handia dute bere ekoizpenean, hala nola, kartel, flyer eta, jakina, disko karatulek. Azken alor horretan egindako lanak bere aldakortasunaren adibide dira.
Ibilbide labur gisa honako lanak azpimarratuko ditugu: Anarko-ren Degeneración X (Mil A Gritos Records, 1999), Kaos Etilikoren Por supuestón! (Mil A Gritos Records, 2000), Betagarriren 80/00 (Esan Ozenki, 1999) eta Freaky Festa (Esan Ozenki, 2000) [59. irudia], Potato eta Soziedad Alkoholika taldeentzat egindako beste diseinu original batzuk.
Mel Mardaraz-ek EHUko Arte Ederretako Fakultatean ikasi zuen, eta laurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran ekin zion diseinatzaile grafiko izateari. Orduz geroztik, lan ugari egin ditu argitalpenen eta irudi korporatiboaren arloan, eta gaur egun, lan horiek diseinuko irakasle gisa duen irakasle-lanarekin uztartzen ditu. Era berean, musikarekiko harremana etengabea izan da bere ibilbide profesionalaren hasieratik; izan ere, 1998an Mikel Urdangarinen Badira hiru aste (Gaztelupeko Hotsak, 1998) eta aurrerago Espiluen (Gaztelupeko Hotsak, 2000) karatularen diseinuaz arduratu zen (azken honetan argazkiak Juantxo Egañarenak dira), eta Urdangarin eta Bingen Mendizabalen Bar Puerto (Gaztelupeko Hotsak, 2001) diskoaren karatula egin zuen, Kirman Uriberen historian oinarritua dagoena.
60 irudia – Mel Mardaraz
“Ehungarrenean hamaika: Lauaxeta 2005” diskoaren azala, 2005
© Gaztelupeko Hotsak, 2005
Eresbil G21-LG-2005-SS-127
Bere proiektu ugarien artean, sormenaren eta funtzionaltasunaren arteko orekagatik honako lanak aipatuko ditugu: Joseba Tapiaren Agur intxorta maite (Gaztelupeko Hotsak, 2001), Mikel Urdangarinen Heldu artean (Gaztelupeko Hotsak, 2002), Miren Aranburu Ensembleren Gorri isila (Gaztelupeko Hotsak, 2002) Bea Zabalondoren argazkia erabiltzen duena, Arean taldearen Higakorra (Gaztelupeko Hotsak, 2005) diskoaren karatula, Maite Yurrebasoren ilustrazioa duena, eta baita Ehungarrenean hamaika: Lauaxeta 2005 (Gaztelupeko Hotsak, 2005) [60. irudia] karatula fin eta originala ere.
Ritxi Ostariz bilbotarra bereziki ezaguna da musikaren diseinu eta argitalpenetan egindako ekarpenengatik. Azken esparru horretan, brontzezko Laus saria jaso zuen, Musika Hizpiden egindako lanagatik (2010). Hamarkada bat baino gehiago darama disko karatulak diseinatzen, muturreko garaikidetasun eta kutsu minimalistadun irudiekin. Horietako asko zigilu alemaniarrentzat, eskandinaviarrentzat edo anglosaxoientzat sortuak izan badira ere, merezi du hurbilagoko adibideak aipatzea, hala nola Josetxo Goia-Ariberen La orquesta Jalamandruki (TX, 2009) lana.
Gaur egun Concetta Probanzaren lanak (1969) ilustrazioa eta literatura bezalako esparruetan zentratzen badira ere, diskoen karatulen diseinuaren arloan sartu-irten interesgarriak egin ditu. EHUko Arte Ederretako Fakultatean hezia, bere lanak sormen globaltzat hartzen ditu, eta ilustrazioez eta diseinu-lanez arduratzen da. Mikel Markezen Zure begiek: bilduma 1988-2008 (Elkar, 2008) eta Jexuxmai Lopetegiren Izar uxo (Elkar 2009) lanetarako eta Bartzelonako Fresh Sound zigiluan argitaratutako beste disko batzuetarako asmatutako karatuletan agerian uzten da bere diseinuetan ilustrazioak berebiziko garrantzia duela .
61 irudia – Bunker Graphics
Los Coronas & The Hi-risers “Hartzazu koktela hauekin…” diskoaren azala, 2009
© Gaztelupeko Hotsak, 2009
Eresbil G12-LG-2009-SS-001
Ruben Suarez Sousak (1973) bere bi pasio handien artean banatzen du bere lana. Alde batetik, musika High Sierras eta Family Folks taldeetako kide gisa eta, bestetik, diseinatzaile grafiko gisa, non musikaren munduak ere pisu handia duen. Izan ere, 2002an Bunker Graphics estudioa sortu zuen Vigon, Paulo Pascual eta Roberto Argüelles diseinatzaileekin batera. Bere eragin ugarien artean Rick Griffin psikodelikoaren, Hipgnosis kolektiboaren, Andy Warholen, Jim Floraren edo Hanna-Barberaren marrazki bizidunen lanarekiko zaletasun berezia aitortzen du. Gaztelupeko Hotsak zigilurako sortutako karatula askok azken bi hauek gogora ekartzen dute, bai Bunker Graphics-en, bai 2014tik aurrera freelance gisa egindako ibilbideko lanetan. Diseinatzaile gisa parte hartu duen diskoak askotarikoak diren arren, horietako asko bluesaren eta jazzaren munduarekin lotuta daude eta, diseinuari dagokionez, bi bloketan antola daitezke. Alde batetik, Suarez ilustratzaile bikaina dela erakusten duten lanak daude, eta askotan estilo dinamiko eta lotsagabea aukeratzen du, 50eko hamarkadako packaging diskografikoa gogorarazten duena.Horietan argi ikusten da Jim Flora eta Hanna-Barberaren eragina. Multzo horretatik, bereziki esanguratsuak dira Los Coronas & The Hi-risers taldearen Hartzazu koktela hauekin (Gaztelupeko Hotsak, 2009), [61 irudia], Los reyes del K.O.-ren It’s fiesta time (Gaztelupeko Hotsak, 2010), Broken Brothers Brass Band taldearen Ildoia landuz (Gaztelupeko Hotsak, 2016) eta Txertaketa (Gaztelupeko Hotsak, 2018) diskoetako karatulak, baita The Machetazo taldearen 1290 Prospect Place (Gazteluoeko Hotsak, 2017) diskoaren azala ere.
Bestetik, oso interesgarriak dira ere argazki-irudia eta tipografia konbinatzen dituzten proposamenak, eta, beraz, lortutako diseinuek hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetako zigilu ospetsuen – Blue Note, Verve edo ECM Records – azalak gogora ekartzen dute, Marcelo Escrich Silent-en Charlie Haden Songbook (Gaztelupeko Hotsak, 2016) lanean ikus daitekeen bezala, Jaime Trent-en Estcrich argazkia duena.
Ángel López de Luzuriaga “Ardiluzu”ren profil profesionalak nahasketa arraro bat du, ekonomiaren eta marketinaren esparruko ikasketak eta artearen, literaturaren eta musikaren munduarekiko interesa uztartzen dituena. Diseinatzaile grafiko honen lana definitzen duten zeinuetako bat ideia edo mezu baten esentzia atzemateko eta oinarrizko marra eraginkorren bidez islatzeko trebetasuna da. Gasteizen ospatzen den Ondas de Jazz en la Ciudad programaren hainbat ediziotako diskoetarako sortutako karatuletan, bere egiten du “menos es más” esaldia; izan ere, horietako batzuetan, XX. mendeko musikako izen handien izaera atzemateko eta agerian uzteko gai da, irudi sinple bezain indartsu batekin, In memory of Chet Baker (Gaztelupeko Hotsak, 2014) eta Homenaje a Joni Mitchel (Gaztelupeko Hotsak, 2015) [62 irudia] lanen azaletan gertatzen den bezala.
62 irudia – Ángel López de Luzuriaga “Ardiluzu”
“Homenaje a Joni Mitchel” diskoaren azala, 2015
© Gaztelupeko Hotsak, 2015
Eresbil G21-LG-2015-SS-075
63 irudia – David Gotxikoa “Gotxi”
Bender vs.Flexo “Botox Party” diskoaren azala, 2008
© Gaztelupeko Hotsak, 2008
Eresbil G21-LG-2008-SS-076
Arte ederren esparruan hezia David Gotxikoak “Gotxi” Gasteizko Creatta eta Azul Prusia diseinuko estudioetako zuzendari eta sortzaileetako bat da, eta horietatik disko karatula ugari diseinatu ditu. Ikusmen eta sormen balio gehigarria eman nahian, disko bakoitzari egokitzen zaizkion eta bere musika-funtsa oso kontuan hartzen duten proposamenak asmatu ditu. Poesia, dotorezia eta sofistikazioa dira jazz diskorako bere proiektu askoren ezaugarriak, hala nola Miren Aranburu Ensembleren Lorategi hibridoan (Gaztelupeko Hotsak, 2005), Xabier Monotiaren Gorraizea (Gaztelupeko Hotsak, 2017) eta Chris Caseyren My private circus (Gaztelupeko Hotsak, 2012). Azken lan horrek berrogeita hamarreko hamarkadako Burt Goldbatten azalak gogorarazten ditu.
Nevermind Trio-ren Be (Gaztelupeko Hotsak, 2011) eta Mingo Balaguer & Félix Slim Live in the Basque Country (Gaztelupeko Hotsak, 2009) lanetan komikiaren eragina duen ilustratzaile gisa agertzen da; beste karatula batzuetan, berriz, Bender vs Flexo-ren Botox Party (Gaztelupeko Hotsak, 2008) [63. irudia] eta Nevermind People-ren Here we are now, entertain us (Gaztelupeko Hotsak, 2010) marrazkiarekin, collagearekin eta tipografiarekin jolasten da, ilustratzen eta laguntzen duten musika-produktuarekin bat datozen irudi iradokitzaileak lortzeko asmoz. Hori gutxi balitz, batzuek retro gustu bat ere badute, Blue Note zigilurako Reid Miles bezalako diseinatzaileen lanekin lotu genezakeena, Organiks-en (Gaztelupeko Hotsak, 2009) ikus daitekeen bezala.
Joseba Beramandi “Exprai” (1973) marrazkilari eta diseinatzaile grafiko iruindarrak fanzineetatik hasi eta prentsako, aldizkarietako eta liburuetako ilustrazioetara bitarteko ugari landu ditu. Esperimentatzeko zaletasunak estilo desberdineko lanak egitera eraman du, eta horregatik, egunkari eta aldizkarietarako bere marrazkietan agertzen diren umore-senak eta karikaturarako trebetasunak zerikusi gutxi dute Cabinet agentzian diseinatzaile grafiko gisa egiten dituen enkarguekin. Horrela, esparru diskografikoan egindako lan batzuk aipatuko ditugu: Skalariak taldearen 1997-2002 (Gor, 2006) diseinu garbia duen karatula, Vendetta taldearentzat 13 balas (Baga-Biga musika ideiak, 2016) [64. irudia] kanpoko diseinu zainduaren eta ilustrazioz beteriko barnealdea duena, eta Balerdi Balerdiren Galtzen ikasteko metodoa (Gor, 2017) diseinu eder eta originala, paretan zein lurrean itzal moduan islatzen den ezinezko marrazki gisa pentsatua.
64 irudia – Joseba Beramandi “Exprai”
Vendetta-ren “13 balas” diskoaren azala, 2016
© Baga-Biga, 2016
Eresbil G21-10308
Paco Castrok diseinatzaile gisa egiten duen lana oso lotuta dago kulturarekin eta BAD (Bilbao Antzerkia eta Dantza), FANT edo Bilboko Kalealdia bezalako ekitaldien irudiarekin. Karatulen diseinatzaile gisa egindako lanak ugariak ez diren arren, ETSren Beldurrik Ez! (Baga-Biga, 2015), En Tol Sarmiento, Dantzan (Baga-Biga, 2015) eta Korrontziren Benefic (Baga-Biga, 2016) diskoetarako sortutakoak aipatuko ditugu. Guztiek diseinu integralaren kontzeptua dute, eta barrualdea kanpokoa bezain zaindua dago.
65 irudia – Nestor Urdanpilleta
Governors taldearen “Morphinapolis” diskoaren azala, 2013
© Baga-Biga, 2013
Eresbil G21-09994
Nestor Urdanpilleta zarauztarrak (1974) musikaren munduarekin duen lotura Eraso! taldeko kide izateagatik etorri zitzaion lehenik eta behin. Izan ere, talde honen diskoak Donostian diseinatzaile gisa ikasitakoa esperimentatzeko eta praktikan jartzeko euskarriak izateaz gain, azalak ulertzeko modu berezia aplikatzeko lekua ere izan ziren. Gainera, musikaria zenez, bere diskoetako karatulen diseinua eta merchandisingeko beste elementu batzuk bere esku utzi zuten taldeekin eszenatokia partekatu ahal izan zuen. Horregatik, bere ekoizpenean Soziedad Alkoholika, Eraso!, Surfin Kaos, Governors eta Estigia taldeen izenak aurkitu daitezke, besteak beste.
Bere karatulak, diskoaren eduki musikalaren ispilu gisa sortuak, irudi sinple baina bisualki sendoetan oinarritzen dira. Filosofia hori hainbat adibidetan ikus daiteke: Eraso!-ren Erantzunik Gabe (Mil A Gritos Recods, 1999), eta Ez gara inoiz hilko (2012), Surfin Kaosen Bizzionbizzi (Elkar, 2005), Soziedad Alkoholikaren Mala sangre (2008), eta Governors-en Frenetikodrome (Elkar, 2010) eta Morphinapolis (Baga-Biga, 2013) [65 irudia].
Maite Larburu (1979), biolin-jotzailearen talentu apartak Europa erdialdeko antzinako musikaren zirkuituan jotzeaz gain, folkaren, poparen edo bluesaren esparruan esperimentatzera eraman du, Neighbor bikoteko kide gisa Josh Cheatham kontrabaxu-biola jotzailearekin batera. Instrumentista, konpositore eta abeslari gisa duen trebetasunaz gain, Larburu da Neighborreko Hau (Gaztelupeko Hotsak, 2016) eta Ura patrikan (Gaztelupeko Hotsak, 2013) karatulen egilea da. Lan horiek agerian uzten dute bere talentua eta sentsibilitatea musikatik haratago doazela.
Ángel Rockaina (Ángel Hellan) arabarrak ere diseinatzaile grafiko lanak bere beste pasio handia den rock-and-rollarekin uztartzen ditu . 1998an bere ibilbide profesionala hasi zuenetik, Euskal Herriko hainbat ikasketa eta agentziatatik igaro da, baina gaur egun freelance gisa dihardu. Soziedad Alkohólika, Segismundo Toxicómano, Gatillazo eta Disturbio taldeentzako bere diskoen karatula askok, bere azalean, potentzia handiko irudiak erakusten dituzte, biolentzia eta kontraste enfatikoarekiko gustu nahasketa bitxi batekin, multzoaren diseinuaren kontzepzio zorrotz batekin konbinatzeko joera duena.
66 irudia – Ángel Rockaina
Disturbioren “Daños y perjuicios” diskoaren azala, 2011
© Baga-Biga, 2011
Eresbil G11-LG-2011-SS-001
Ekoizpen askotarikoaren artean, aipatzekoa da Soziedad Alkoholikaren Compila-Acción (1991-2006) (Mil A Gritos Records, 2006) obrarako sortutakoa. Bere portada industrialak barne diseinu zaindua ezkutatzen du, non, abestien letrez gain, taldearen beste disko batzuen azaletan zehar ibilbide bat egiten den. Disturbioren Daños y perjuicios (Baga-Biga, 2011) [66. irudia], bere kontzeptuak Philippe Huart eta Pearl Cholley bezalako klasikoetatik edaten duela dirudi. Gobeo Bay taldearen Alfa y Omega (Baga-Biga, 2012) diskoaren diseinu fina azpimarragarria da.
67 irudia – Carlos Undergroove
Kaotiko-ren “Reacciona!!” diskoaren karatula, 2010
© Baga-Biga, 2010
Eresbil G21-08780
Carlos Undergroovek bere lana gizarte-inplikazio ekintzatzat hartzen du, gerrilla grafiko moduko bat, non paper konprometitua betetzen duen. Horregatik, bere filosofiarekin bat datozen eta bere parte-hartze aktiboa bultzatzen duten proiektuetan soilik murgiltzen da. Ez da harritzekoa, beraz, haren eragin nagusien artean graffitia, hiri-artea, laurogeiko hamarkadako Euskadiko kale-kartelak eta diseinu grafiko musikalarekin lotutako beste iturri batzuk egotea, hala nola Esan Ozenki zigiluaren diskoen azal asko edo Manolo Gilek Barricada eta Kortatu bezalako taldeentzat egindakoak.
Formazioz autodidakta, musikak eta letrek transmititzen dituzten ideien edukiarekin bat datorren ikusizko laguntza gisa ulertzen du bere lana. 2000ko hamarkadaren hasieran Fermin Muguruzaren disko karatula ezagunetan hasi zen kolaboratzen, eta beste talde askoren karatulak egin zituen ere. Bere ekoizpenean esanguratsuak dira, besteak beste, Kaotiko arabarren Reacciona!! [67. irudia], X eta E.H. Calling (Baga-Biga, 2010, 2011 eta 2013), Hesian talde nafarraren Hegalak astinduz eta Hesiak (Baga-Biga, 2014 eta 2016) diskoetarako sortutakoak, beste talde batzuentzat egindako diseinuez gain, hala nola Rat-Zinger bilbotarrentzat eta Revolutionary musikal handientzat egindakoak.
Igor Uriarte bilbotarra 2008an sortutako Thezzign diseinu grafikoko estudioko liderra da, eta identitate bisual korporatiboa eta packaginga bezalako arloetan espezializatuta dago. Bere lanek oreka ezin hobea dute sormenaren eta funtzionaltasunaren artean, proposamen originalak eta ikusmen dotorezia eta txukuntasun handikoak sortuz. Disko-karatulen diseinuaren arloan egindako lan ona honako lanetan antzeman daiteke: Soilik taldearen Ilun (Baga-Biga, 2008), edo Travellin ‘Brothers taldearen Red, Hot and Blue (Gaztelupeko Hotsak, 2009), Big Band (Gaztelupeko Hotsak, 2012) [68. irudia] eta Magnolia Route (Gaztelupeko Hotsak, 2014) diskoak hurrenez hurren.
68 irudia – Igor Uriarte – Thezzign
Travellin’ Brothers taldearen “Big Band” diskoaren azala, 2012
© Gaztelupeko Hotsak, 2012
Eresbil G21-LG-2012-SS-001
Azken bi horietan, XX. mendearen erdialdeko disko-azalen diseinatzaile handien oihartzunak ikus daitezke, hala nola Burt Goldblatt edo Jim Flora.
69 irudia – Lur Merino
Doctor Deseoren “La fuerza de la fragilidad. Palabras ante el espejo” diskoaren azala, 2018
© Baga-Biga, 2018
Eresbil G9-0239
Joseba Larratxe, Josevixky (1985) marrazkilari irundarrak arkitektura ikasketak egin bazituen ere, bere burua autodidaktatzat jotzen du komikigile gisa. Bitarteko hau bere sormena eta irudimena askatzeko ibilgailu perfektua da berarentzat. Beraz, ez da harritzekoa Laurobaren Iglu bat basamortuan (Gaztelupeko Hotsak, 2012) eta Mugaldekoak taldearen Galdemoduen Trilogia (Gaztelupeko Hotsak, 2017) karatuletan istorioaren munduarekin erraz identifikatzen den estetikara jotzea. Izan ere, musikaren eta komikiaren arteko fusio horrek 2012an argitaratu zen KKLRD izeneko proiektu kolektibo interesgarri batean izan zuen isla.
Xabier Sagasta Lacalle ilustratzaile eta arkitektoaren lanak ohiz kanpoko indarra eta hunkiberatasuna du. Bere sustraiak Gustave Doré, John Bauer edo William Russell Flint marrazkilari handien tradizioan hondoratzen dituela dirudien estiloarekin, poesiaz betetako irudiak sortzen ditu, besteak beste, Izaki Gardenaken Amaieratik hasi (Elkar, 2013) diskoak ilustratzeko balio izan dutenak, erreminiszentzia modernista argiekin egindako diseinua, Joseba B. Lenoireren Instroak vol.2 (Gaztelupeko Hotsak, 2013), baita Alex Tello eta Oihana Alkortaren Galerak (Gaztelupeko Hotsak, 2019) ere, irudimenaren eta lirismoaren benetako alardea eta ziurrenik orain arteko bere lanik biribilenetako bat.
Atal honen tonika apurtuz, Doctor Deseo taldea aipatuko dugu, bere diskoetako karatula asko sortzeko emakumeengana etengabe joan den taldea delako. Hala, Maria Jesús Pérezek eta Esther Torresek diseinatutako Doctor Deseo (Hilargi Records, 1987) eponimotik hasi eta bere azken argitalpenetaraino, hainbat dira talde honen diskoen irudia modelatu duten diseinatzaileak. Alde batetik, Marta Ortiz bertsolari eta ohiko kolaboratzailea, taldearen honako lanen karatulen egilea da: Rómpeme con mil caricias, cielo, rómpeme (Gor, 2004), Metamorfosis (básicamente lento) (Elkar, 2005) eta Busco en tus labios: lo mejor del Deseo (Baga-Biga, 2014). Pieza horietan guztietan taldeak eszenatzearekiko duen zaletasuna nabarmentzen da.
Desira, probokazioa edo dotorezia dira Lur Merino durangotarraren diseinuek Cartografía imposible (Baga-Biga, 2010) eta Maketoen iraultza (Baga-Biga, 2019) karatuletan transmititzen dituzten ezaugarrietako batzuk. Al amanecer seguir soñando (Baga-Biga, 2012) eta Igual y diferente, una mirada distinta (Baga-Biga, 2016) lan sinple eta estilosoak dira. La fuerza de la fragilidad: Palabras ante el espejo (Baga-Biga, 2018) [fig.69] lanean, zirkua da gai nagusia eta oso edizio zaindua da. Lan hauetan guztietan artea, diseinua eta maketazioa asko zaindu ditu artistak.
Ibai Elortzak diskoen karatulen diseinuaren arloan egindako lanak puntualak badira ere nabarmentzea merezi du, Sei Urte taldearen hainbat diskoetarako egindako ekarpena hala nola Bapatean eta Ekiozu (Metak, 2003 eta 2004) eta The Uski ‘s taldearen Katuek bezala (Baga-Biga, 2009). Horiek guztiak hizkuntza desberdinen erabileragatik nabarmentzen dira: lehenengoaren argazki esperimentala, bigarrenaren arrasto piktoriko argigarria edo hirugarrenaren retro pop oroitzapenak. Biktor Anduezak Berri Txarrak eta Hemendik at! Taldeentzat egindako lanak ere interesgarriak dira. Lehenengoentzat Ikasten (Gor, 1999), Eskuak, Ukabilak (Gor, 2001) [70 irudia] eta Libre © (Gor, 2003) karatulak diseinatu zituen, eta bigarrenentzat Etorkizuna (Gor, 2001). Proiektu horietan guztietan bere sormen talentuaren eta aldakortasunaren fede ematen du. Oso bestelako ildoan, Noe Galarzak Gatibu talde gernikarraren hainbat diskoen azalak diseinatu ditu: Disko infernu (Baga-Biga, 2005) diskoan karikaturagile gisa duen trebetasuna erakusten du; Laino guztien gainetik, sasi guztien azpitik (Baga-Biga, 2008) [71. irudia], aurreko diskoaren ikusmenaren zein kontzeptuzko ikuspegiaren aldetik aldaketa nabariarekin; Zuzenean bisitzeko gogoa (Baga-Biga, 2010), taldearen erretratu ilustratu gisa planteatuta, eta Zazpi kantoietan (Baga-Biga, 2012), aurreko guztiekin alderatuz oso desberdina erabiltzen duen diseinu formalagatik.
71 irudia – Noé Galarza
Gatibu taldearen “Laino guztien gainetik, sasi guztien azpitik” diskoaren azala, 2008
© Baga-Biga, 2008
Eresbil G21-LG-2008-SS-106
70 irudia – Biktor Andueza
Berri Txarrak taldearen “Eskuak, Ukabilak” diskoaren azala, 2001
© Gor, 2001
Eresbil G21-02502
Buffi Agüero poliedrikoa Subsonics edo Tiger! Tiger! bezalako taldeetan bateria, gitarra eta abeslaria izateagatik da ezaguna batez ere, eta talde hauetako eta beste batzuetako diskoen karatulak diseinatu ditu. 1993an, Ronald Skutt-ekin batera, Subsonics taldearen Good Violence diskoaren azala sortu zuen. Irudi horretan, Frank Sinatraren In the Wee Small Hours (1955) LParen interpretazio espresionista egin zuen. Tiger! Tiger! taldearen The Kind of Goodnight (Gaztelupeko Hotsak, 2008) diskoaren azala, kontzeptuala eta barne-diseinu zaindua duena, gutxienez hiru koloretan argitaratu zen.
Duela 15 urte baino gehiagotik, Olatz Goikouria diseinatzaile grafiko donostiarrak lan handia egiten du diseinu editorialaren eta korporatiboaren arloan. Iker Goenagaren Amorrua (Elkar, 2006) eta Sugan (Elkar, 2006) diskoetarako egindako lanek agerian uzten dute karatulen diseinua profesional independente gisa egin duen ohiko jarduera izan dela. Diseinu sinpleak egin ditu EH Sukarraren Preguntatxo bat (Elkar, 2013) eta Uhinak (Elkar, 2013), Emma Laffitteren argazkiarekin. Baita diseinu zainduagoak ere, Artze Anaiak-en Txalaparta (Elkar, 2019) Roberto Masottiren argazkiekin, edo Topa-K-ren disko eponimoa (Dj Makala & Korrontzi) (Elkar, 2019) esate baterako.
Bere ibilbide profesional luzean zehar, Lorea Uribe Etxebarriak Donostiako eta Bilboko diseinu grafikoko hainbat estudiotan lan egin du, azkenean bere kabuz finkatu eta liburuen azalak, iragarkiak, katalogoak, jokoak, liburuen azalak eta diskoen karatulak diseinatzen jarraitzeko. Ikusmenari dagokionez, bere sorkuntzak bere sinpletasun eta inpronta poetikoagatik nabarmentzen dira, Amaia Zubiriaren Nabil (Elkar, 2008) eta Olatz Zugastiren Gau hotzenean ere (Elkar, 2010) karatuletan ikus daitekeen bezala, biak Conny Beyreutherren argazkiekin. Maiderren Zuei (Elkar, 2017) lanean, pop estilo freskoagoa aukeratu zuen, Kepa Gonzalezen argazkiak eta erabilitako tipografiaren laguntzaz. Halaber, Züberoako kantariak = Les chanteurs de la Soule (Elkar, 2019) disko kolektiboa nabarmentzen da liburu formatuko bere edizio zainduagatik.
72 irudia – Eider Corral
Eñaut Elorrietaren “Irteera argiak” diskoaren azala, 2019
© Elkar, 2019
Eresbil G21-LG-2019-SS-011
Eider Corral diseinatzaile grafiko eta arte zuzendariaren lanen txukuntasuna eta dotorezia, oraintsuko zenbait diskoen karatuletan islatzen da. Komunikazio Zientzietan ikasi zuen EHUn eta diseinuan Bartzelonako EINA eskolan. Bertan tipografian espezializatu zen. Bere ekoizpenak, besteak beste, kultur arloko estrategia sortzaileak, marken kudeaketa eta diseinu editoriala biltzen ditu. Hainbat estudiotan ibili ondoren, diseinatzaile independente gisa finkatu zen, eta ibilbide luzeari ekin zion, Blue Note edo Deutsche Grammophon diskoetxeekin eta Christina Rosenvinge, Martirio, Sílvia Pérez Cruz, El Columpio Asesino, Ruper Ordorika edo Eñaut Elorrieta artistekin lan egiteko.
Oro har, bere lan iradokitzaileak altxor txikiak dira, eta musika produktuaren eta kontsumitzen duenaren artean sortutako lotura areagotu egiten du. Horixe da Ruper Ordorikaren Gaur hamar t ‘erdietan Kafe Antzokian (Kafe Antzokiko Soinuak, 2019) diskoaren 500 kopiako binilozko edizio mugaturako diseinuaren kasua, baita Eñaut Elorrietaren Irteera argiak (Elkar, 2019) diskoarena ere [72. irudia].
Atal honetan adierazi dugun bezala, argazkigintza funtsezko elementua izan da disko-karatulen diseinatzaile askoren zereginetan. Horregatik, arestian aipatutakoez gain, ezinbestekoa da hedabide honetako beste profesional askoren ekarpenak aitortzea, karatularen diseinuan haien argazkiek berebiziko garrantzia izan baitute. Hori da Sigfrido Kochen (1936-1992) lan finaren kasua. Haren argazkiek Imanol eta Pantxoa eta Peioren laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkaden arteko hainbat diskoren azalak ilustratzeko balio izan zuten, besteak beste. Era berean, laurogeiko hamarkadaren erdialdetik aurrera Jose Maria Zabala (1949) Ez dok Amairu (1949) kultur mugimenduko kideak diseinatutako azalek ere argazki-planteamendu nabarmena dute. Imanol, Jean Bordaxar, Juan Mari Berltrán eta Labritentzat diseinatutako karatula askotan nabari da antzerki-eszenaratzeekiko duen gustua, argazkilari eta zinemagile gisa egindako lanari esker. Xabi Otero (1953) nafarrak, besteak beste, Xabier Lete, Txomin Artola edo Ganbara taldearentzat 1980ko eta 90eko hamarkadetan sortutako azal ugarien diseinatzaile eta argazkilari lanak egin zituen, Agustin Albizu (1958) barakaldarrak Zer bizio? eta Yo soy Julio Cesar bezalako punk-rock talde sendoentzat egin zuen bezala.
Fig.74 – Aitor Ortiz / Nemonica (d.)
Portada del disco de Kepa Junkera “Hiri”, 2006
© Elkar, 2006
Eresbil G21-LG-2006-SS-050
Aipatzekoa da, baita ere, José Ángel Areta Goñi «Juxe» (1968) Errenteriako argazkilariak Muga, Petti, Surfing Kaos edo Roy Loneyren disko batzuetan parte hartu izana, baita Juantxo Egaña (1961) donostiarrarena ere, argazkilari gisa arlo ugari jorratu dituen profesionala, besteak beste Ken Zazpi, Imuntzo eta Beloki eta Oskorriren diskoen karatulen diseinuan parte hartu duena. Era berean, aipamen berezia merezi dute Gorka Salmeron (1969) gipuzkoarrak Gari-ren (Elkar, 1995) [73 irudia] eta Motx (TX, 1997) taldearen disko eponimoaren azaletan egindako lanak, baita Aitor Ortiz (1971) bilbotarrak egindako lanak ere, zeinaren lente eta sentsibilitate artistikoa batu egiten baitira azken diseinuari plus bat emateko, Benito Lertxundiren Auhen Sinfonikoa (Elkar, 1998) , Olatz Zugastieren Bulun Bulunka (Elkar, 2006) eta Kepa Junkeraren Hiri diskoetan gertatzen den bezala.[74 irudia].
Atal honen amaiera gisa, diseinu grafikoko zenbait estudiotatik egindako lanak ere aipatuko ditugu, baita sortzaile batzuek egindako karatula puntualak. Donostiako Alambre Estudio diseinu eta komunikazio bisualeko estudioa laurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran sortu zen, eta Donostiako NB (Nicolás Basarrate) musika klasikoan espezializatutako zigilua izan zuen bere bezero ugarien artean. Ensemble Diatessaron taldearen Le Basque (NB, 2007) eta Aita Donostiaren Priez pour paix (NB, 2007) dira 2005 eta 2010 artean diskoetxe honetarako egin zituzten sorkuntza ugarietako bi. Lan horiek, oro har, fintasunagatik, txukuntasunagatik eta modernotasunagatik nabarmentzen dira.
75. irudia – Metart
Fermin Muguruza “In-komunikazioa” diskoaren azala, 2002
© Metak, 2002
Eresbil G21-LG-2002-SS-098
Metartek, Metak zigiluak 2001etik 2006ra bitartean argitaratutako disko askorentzat egindako lana ere oso interesgarria da. Hainbeste eta hain kalitate handiko karatulak egin dituztenez, zaila egiten da adibideak aukeratzea. Hauek aipatuko ditugu: Sen taldearen Gaizki esanak… (Metak, 2002), Fermin Muguruzaren In-komunikazioa (Metak, 2002), eta Irun meets Bristol [75 irudia] (Metak, 2003), eta Sagarroi taldearen Zein? o Toulose (Metak, 2004).
Bestalde, Belén Ibarrola donostiarrak Anje Dualderen Xabier Amurizaren kantari (IZ, 1990) edo Minxoriaken Gozozale (IZ, 1992) diskoen diseinuak ere aipatuko ditugu, baita laurogeita hamarreko hamarkadaren amaieratik Ainhoa Lukasek Elkarren Txanela Abestiak eta Txanela Musica haurrentzako sortutakoak ere. Carmen Aguirrezábal marrazkilaria, haur literaturako ilustratzaile gisa ezaguna, lan interesgarriak egin ditu, Delitiae Musicae eta Gerra eta bakea: kantak (Aus_art Records, 2003) diskoetako azalak, adibidez. Era berean, aipagarriak dira Olaf Ladousse-k (1967) Atom Rhumbaren Amateur Universe (Elkar, 2006) diskorako egindako diseinua [76. irudia]. Irudi horrek April Greimanen diseinatzaile estatubatuarraren unibertsoa gogorarazten duten oroigarri postmodernoak ditu; Ainara Lasak (1975) Eñaut Elorrietaren Deserriko kantak (Elkar, 2013) diskorako egindakoa, Mendi Urruzunoren argazkiarekin; Aitor Oñederra (1983) ilustratzaile eta ikus-entzunezko zuzendariak Gariren Ez da amaiera (Elkar, 2015) diskorako sortutakoa. Ezequiel Hurtadok ETSren Gure Mundua (Baga-Biga, 2014) diskorako egindako lan konstruktibista; Irune Izquierdok Joselu Anayaken Beti eta betiko (Elkar, 2017) diskoaren azala eta Agurtzene eta Ion Elustondoren Bizirik dauden eskuak (Elkar, 2019); Iker Fernandez nafarrak Izaki Gardenak taldearen Aurri gara (Elkar, 2015) diskorako sortutako portada poetikoa; baita Kiko Alcazar artista digitalak Yogurinha Borovaren zenbait diskorako egindako diseinu iradokitzaileak ere.
76 irudia – Iker Fernández
Izaki Gardenak taldearen “Aurri gara” diskoa, 2015
© Elkar, 2015
Eresbil G21-LG-2015-SS-033