Artearen eta diseinu grafikoaren artean
1 irudia – José Luis Zumeta
Mikel Laboaren diskoaren “Bat, Hiru” azala, 1974
Edigsa / Herri Gogoa, 1974. © Elkar
Eresbil G11-1660
2 irudia – Laura Esteve
“Donostia-San Sebastián. XX. Jazzaldia” diskoaren azala, 1986
Kea, 1986. © Elkar
Eresbil G11-1713
3 irudia – Nestor Basterretxea
Xabier Leteren diskoaren azala
“Euskalerri Nerea…”, 1968
Edigsa / Herri Gogoa, 1968. © Elkar
Eresbil G13-0356
4 irudia – Félix Garrido
Luperen diskoarean azala, 1974
Edigsa / Herri Gogoa, 1974. © Elkar
Eresbil G11-1121
5 irudia – José Félix Igartua
Gontzal Mendibil eta Xeberriren
“Zaurietatik dario” diskoaren azala, 1976
Distribuidora de Productos Magnéticos, 1976. © Elkar
Eresbil G11-1041
6 irudia – Gabi Fernández
Zaramaren “Indarrez” diskoaren irudia, 1984
© Hilargi Records, 1984 .
Eresbil G11-1295
XX. mendearen bigarren erdian disko-karatulen sortzaileen profilari begirada orokor bat eginez gero, bi profil profesional nagusi bereizi ditzakegu. Alde batetik, sormen aplikatuaren esparruan, puntualki edo aldizka, sartu-irtenak egiten dituen artistaren figura izango genuke [1 irud.]. Bestetik, bere proposamenak diseinuaren alorretik planteatzen dituen grafistarena: baldintza gehiago jartzen ditu eta balantzan jartzen ditu modu naturalean, komunikazio funtzioarekin lotutako alderdiak [2 irud]. Agerian jarriko dugun bezala, XX. mendearen erdialdetik Euskal Herriko disko-azal askoren egileek bi talde handi horien artean sailkatu izan dira. Kasu askotan, talde bateko edo besteko kide den argi badago ere, beste batzuetan, sortzaileek moldatzeko duten gaitasunak desegin egiten du banaketa-lerro lodi hori. Azken finean, ez dugu ahaztu behar sorkuntza hutsaren eta diseinuaren artean alde handiak dauden arren, bi mundu horiek oso antzeko teknika eta hizkuntzez elika daitezkeela.
Berrogeiko hamarkadatik aurrera, diskoen karatulak, inprimatutako beste euskarri batzuen moduan, liburuak edo aldizkariak kasu, artearekin eta diseinuarekin lotutako korronte desberdinak barneratu zituzten diseinuetan. Guztiak aipatzea lan zaila izango litzatekeen arren, garrantzitsuenetako batzuen aipamen laburra egitea nahitaezkoa da, ondorengo ataletan aipatuko ditugun egile askok izango dituzten hizkuntza grafikoen oinarria baitira. Hori da Nazioarteko Estilo Tipografikoaren kasua, Bigarren Mundu Gerraren ondoren suitzar eta alemaniar fokuetan kristalizatu zena eta ondorengo hamarkadetako nazioarteko diseinu grafikoan eragin handia izan zuena, Josef Müller-Brockmann, Carlo Vivarelli edo Armin Hoffman bezalako sortzaileen eskutik, besteak beste. Konposizioan elementuak antolatzeko erretikula erabiltzeak, asimetriarekiko nolabaiteko gustua izateak, eta testua makila lehorreko tipografiekin eta argazkiarekin konbinatzeak, lengoaia garbi, argi eta zuzena erabiltzea ekarri zuten. Hirurogeiko hamarkadaren amaieratik ezaugarri horietako batzuk isla izan zuten 45 b/min zenbait euskal diskoren azaletan, esaterako. Xabier Leteren Euskalerri Nerea [3. irud.] (Edigsa/Herri Gogoa, 1968), Nestor Basterretxearen azalarekin, Mikel Arbearen Euskal Mendietan (Edigsa/Herri Gogoa, 1972) edo Iñaki Basaberen izen bereko diskoa, Soñuakek 1982an argitaratua, Alberto Ollo Casas nafarrak diseinatu zuena.
Pop arteak eta psikodeliak ere garrantzi handia izan zuten hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetako ikusizko iruditerian. Pop art delakoaren adierazlerik handienetako bat, Richard Hamilton artistak, honela definitu zuen: […] popular, diseñado para una audiencia masiva, transitorio, efímero, prescindible, fácil de olvidar, de bajo costo, producido en masa, joven y dirigido a la juventud, ingenioso, sexy, sofisticado, glamuroso y un gran negocio […]. Korronte artistiko horren ezaugarrietako batzuk pop musikaren kontzeptu zabalaren pean tipifikatutako produktu batzuekin bat egitetik harago, 1960ko hamarkadaz geroztik diseinu grafikoaren alorrean izan duen eragina ukaezina da. Izan ere, Andy Warhol pop sortzaile polifazetikoak karatulen diseinuan hainbat lan egin zituen John Lennon, Paul Anka eta Aretha Franklin artistentzat, besteak beste.
Psikodeliari lotutako lengoaia grafikoaren sorrera eta garapena oso lotuta egon zen hirurogeiko hamarkadaren amaierako eszena musikal estatubatuarrarekin, eta zehazkiago Fillmore Auditorium eta San Frantziskoko Avalon Ballroom taldeen kontzertuak iragartzen zituen publizitatearekin. Wes Wilson, Victor Moscoso edo Rick Griffin bezalako egileek sortutako iruditeri bisuala, foku anglosaxoitik mundu osora berehala hedatu zen pop estetikarekin gertatu zen bezala. Izan ere, bi korronteen ezaugarri asko Jose Antonio Villar Basque Partyren (Goiztiri, c.1964) singleen azaletan agertzen dira, Pedro Sologaistoaren argazkiekin, baita Felix Garridok Lupe kantautore bermeotarraren (Edigsa/Herri Gogoa, 1975) edo Kepa bertsolariaren diskoetarako egin zituen diseinu koloretsu eta original batzuetan ere [4. irud]. Lehenengoak antzekotasun handia du nazioartean garrantzia duten diseinatzaile garaikideen proposamen grafikoekin, Milton Glaser newyorktarrarekin, esaterako; bigarrenak, berriz, sustrai espresionista eta ez hain atsegina duen planteamendu batean parte hartzen du, eta alderdi hori eztitzeko joera du, kolore distiratsuko eta saturatuko eremu handien arteko kontrastearen bidez.
Orain arte aipatutako lengoaia grafikoen garapenarekin batera, hirurogeiko hamarkadatik aurrera sailkatzeko zailak ziren beste asko sortu ziren. Garai hartan, bat-batean sortu zen informazioaren kulturak, sorkuntzaren eta diseinuaren munduari artxibo bisual handi bat eman zion, erreferente gisa edota diseinu berrietan erabili ahal izateko material moduan. Horrela, ilustrazio tradizional edo planteamendu piktoriko eta grafiko gutxi gorabehera modernoen aurrean, narratiba berriak bilatzea gailendu zen, ikusmen-ahalmen handiko diseinu kontzeptualetan gauzatu zirenak. Horietan, erabilitako teknika edo sintaxiaz haratago, hitza eta irudia integratu egingo dira ideia edo kontzeptu jakin batzuk transmititzeko, sinbolismorik gabeko estanpa eraginkor eta deigarriak lortuz [5. irud].
Bestalde, XX. mendeko azken hamarkadetan, postmodernitateak zalantzan jarri zituen mendebaldeko gizartea sostengatzen zuten balio asko, eta gizarte industrialaren aroan baliozkoak izan ziren postulatu asko aldatzeko beharra ikusi zen. Hala, posmodernismoa nazioarteko estiloarekin hautsi nahi zuen iruditeria gisa sortu zen, eta, diseinu grafikoaren esparruan, zalantzan jarri zituen mende erdialdetik hainbesteko pisua eta eragina izan zuen hizkuntza arrazionalistaren ezaugarriak. Gainera, artearen heriotza iragartzen zuen mezuen aurka borrokatu zen, eta sormen-askatasuna sustatu zuen, abangoardiako sorkuntzak bultzatutako etengabeko haustura eta berritasunetik harago. Horrela, artista eta diseinatzaile berrien belaunaldi batek, iraganeko artea eta elementu historikoak kontuan hartzetik, beren sorkuntza-energiaren zati handi bat banakako balioetan, formen gurtzan eta, kasu batzuetan, gizarte-konpromiso ezean murgildu zuten. Ondorioz, sorkuntzaren eta diseinuaren mundua hain giro eklektiko eta pluralean mugitu zen, non ezinezkoa baitzen ikuspegi historiko-artistiko batetik sistematikoki sailkatzea. Beraz, esan genezake postmodernitatearen aterki zabalaren azpian hizkuntza eta narratiba guztiz kontrajarriak bildu zirela.
Espainian, espiritu postmoderno horren herri-erreferente nagusia «Madrilgo mobida» izan zen. Franco hil ondoren Euskadin bizi zen errealitate sozioekonomiko eta politiko gogorretik oso urrun zegoen fenomenoa, eta hortaz, mamitu beharrean, esan genezake Euskadin benetako kontra-mugimendua eman zela. Garai hartan jaio ziren hainbat talde historiko, hala nola Zarama [6. irudia], Eskorbuto, La Polla Records, Kortatu, MCD, Cicatriz, Hertzainak, Barricada edo Vulpes mediatikoki eztabaidagarriak. Punkaren eta euskal rock erradikalaren etiketa berrien artean, talde garaikide hauen eta beste askoren kantu errebindikatzaile eta kritikoek erakusten zuten zein urrun, hutsal edo azalekoa zen Madrilgo mobidaren mezua: […] Franco amaitu da, beraz orain festa […]. Kantuetan ez ezik, diskoen irudietan ere , edukiak oso bestelakoak ziren.
XX. mendearen bigarren erdialdeko nazioarteko diseinu grafikoari eragin zioten korronteez gain, diskoen azalen munduak oso diseinu bereziak garatu zituen. Steinweissez gain, 1950eko eta hirurogeiko hamarkadetan Jim Flora, David Stone Martin, Paul Bacon, Burt Goldblatt eta Reid Miles bezalako ilustratzaile eta diseinatzaile grafikoek irauli egin zuten Blue Note, Verve, Impulse! Edo Columbia bezalako zigilu handietako jazz eta blues diskoen azalen irudia. Hirurogeiko hamarkadatik aurrera, pop eta rock talde handien gorakadak kolektibo, diseinatzaile, ilustratzaile eta argazkilarien sorrera ekarri zuen, irudi argigarri, kontzeptual edo sinbolikoen unibertso oso bat sortuz, diseinatzaile grafikoen karatulen artea ulertzeko moduan ere eragina izan zuena. Hipgnosis bezalako taldeek, Pink Floyd, Led Zeppelin, Peter Gabriel edo Genesis bezalako talde mitikoen diskoen karatulen egileek, Mick Rock, Philippe Huart edo Pearl Cholleyrekin protagonismoa partekatu zuten. Beste askok, Roger Deanek, Rodney Matthewsek eta Peter Savillek esaterako, argazkigintza eta muntaia erabili zituzten, pop, rock, heavy metal edo reggae diskoen erosle potentzialen arreta erakarriko zuten irudiak sortzeko.
Horiez gain artista plastiko ugarik, ez zioten uko egin diskoa bezalako euskarri herrikoiean beren arrasto berezia uzteari. Agerian jarriko dugun bezala, Euskal Herriko disketxeak sorkuntzaren eta diseinuaren esparruetatik eratorritako aldaketen jakitun ziren, eta XX. mendearen erdialdetik argitaratutako disko askoren karatulek erakusten duten aberastasuna, barietatea eta originaltasuna horren lekuko dira.
XX. mendearen amaieran eta XXI.aren hasieran disko-karatulen egileengan eragina izan zuten arteari eta diseinuari lotutako korronte desberdinei buruzko hausnarketan sakonagoa egin genezake, proposamenen kantitatea eta aniztasuna oso handia baita. Dozenaka artistek eta diseinatzailek diskoen bilgarriei egindako ekarpenetan oinarritutakoa antolaketa sistematiko bat egingo dugu. Azken batean, bilgarri horiek gordetzen duten musika-produktuaren babesle eta ikusizko erakargarri gisa funtzionatzen dute. Horrela, hurrengo bi ataletan, euskarri honen aniztasun eta aberastasun sortzailea azpimarratuko dugu, eta baina argitu behar dugu, ardatz izango ditugun karatulez gain, esku-hartze artistikoa eta diseinua, diskoen beste elementu askotan ere ager daitezkeela, hala nola diskoan bertan, barruko zorroan, biniloen gailetan edo beste edozein elementu osagarritan; CDekin batera doazen koadernotxoetan, esate baterako. Soinu-grabazioak biltegiratzeko euskarrien ezaugarri fisikoak, hala nola 45 eta 33 b/min binilozko diskoen azalak edo CDak, bezeroen gustuaz gain, artista eta diseinatzaileek beren egitekoan beti kontutan izan dituzten elementuak dira.